مهری خیری

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

مقدمه

با گذشت 22 سال از مناقشه قره باغ و حدود 18 سال از جنگ خانمان سوز دو کشور آذربایجان و ارمنستان بر سر این منطقه، تعیین سرنوشت این منطقه همچنان در هاله ای از ابهام قرار گرفته است. گفت‌وگو به منظور دستیابی به صلح و راه‌حلی برای پایان بخشیدن به مناقشه، از ۲۳ سپتامبر سال ۱۹۹۳ با حضور روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ارمنستان آغاز شد.‌ در ماه مارس سال ۱۹۹۲، روسیه نخستین گام را برای ایجاد گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا با مشارکت ۱۲ کشور برداشت وگروه مینسک در سال 1992به طراحی برنامه‌ای پرداخت که حل و فصل تدریجی مناقشه را دنبال می کرد. اما این سازمان پس از گذشت چند سال هنوز موفق به رائه راه حلی که بتواند این مشکل را حل کند نشده است. اجلاس اخیر این سازمان در 9 آذر به همراه کشورهای عضو و روسای آن در آستانه پایتخت قزاقستان نیز نتایجی متفاوت از نشستهای پیشین نداشت. این در حالی است که رئیس جمهوری آذربایجان دو روز قبل از این نشست با اشاره به تلاش های این گروه در راستای حل مناقشه، گفت: با گذشت 17 سال از رفت وآمدهای اعضای گروه مینسک، تاکنون هیچ نتیجه ای در حل مناقشه قره باغ حاصل نشده است.

با توجه به این موضوع که در طول سالهای مذاکره دو کشور در بیان مواضع و دیدگاههای خود انعطاف ناپذیر نشان داده و در مسیری که خواسته های طرف مقابل را به هم نزدیک کند وارد نشده اند و با توجه به این موضوع که این مناقشه ابعاد سیاسی و امنیتی هم از منظر معادلات منطقه ای و بین المللی به خود گرفته است این سوال در ذهن متبادر می شود که در صورت ادامه روند بدون نتیجه مذاکرات صلح ، پیش بینی احتمالی سیاست های بازیگران منطقه ای و بین المللی در خصوص منطقه قره باغ چگونه خواهد بود؟ برای پاسخ به این پرسش نگاهی به روند روابط و مناسبتهای مختلف منقطه ای و بین المللی در ارتباط با این منطقه ضروری به نظر می رسد.

ترکیه، آذربایجان و ارمنستان

زمانی که ترکیه و جمهوری ارمنستان برای عادی سازی روابط خود چند گام رو به جلو برداشتند، این اقدام با واکنش مثبت آذربایجان روبه رو نشد چرا که ترکیه مرزهای خود را در واکنش به اشغال خاک آذربایجان به روی ارمنستان بسته بود و این اقدام او می توانست نوعی بی توجهی به موضوع قره باغ محسوب شود. اما اظهارات اردوغان نخست وزیر ترکیه مبنی بر وابسته بودن بازگشایی مرزها این کشور با حل مساله قره باغ تا حدی از این واکنش های منفی در روابط باکو-آنکارا کاست. آنکارا در همین رابطه پیشنهادهایی به دولت ایروان داد مبنی: بازپس دادن بخشی از شهرهای اطراف قره‌باغ کوهستانی(ناگور نو- قره‌باغ) به جمهوری آذربایجان، بازگرداندن آذری‌های رانده شده از این مناطق به زادگاه‌شان، واگذاری اداره قره‌باغ کوهستانی به یک نهاد استانی، راه اندازی خطوط هوایی و ریلی میان ارمنستان و آذربایجان و اسقرار نیروهای بین المللی در مرز ارمنستان با قره‌باغ کوهستانی، که این پیشنهادات موجب خشم افکار عمومی و راه اندازی راهپیمایی علیه دولت ارمنستان برای اعتراض به عادی سازی روابط با ترکیه شد.

از سوی دیگر ترکیه در آرزوی بلند مدت پیوستن به اتحادیه اروپا تحت فشار اتحادیه برای عادی سازی روابط خود با ارمنستان قرار دارد که به دلیل بی اعتمادی به این اتحادیه برای ایجاد بهانه های دیگر برای نپذیرفتن ترکیه، به نظر نمی رسد برای رسیدن به این خواسته خود روابط حسنه خود با آذربایجان را فدا کند. بنابراین در ارتباط با مناقشه قره باغ به نظر نمی رسد ترکیه از حمایت آذربایجان به راحتی دست بکشد. چرا که با تغییر این موضع از بسیاری جهات که کمترین آن توسعه اقتصادی و معملات گازی است که هم برای ترکیه و هم اروپا اهمیت دارد ، لطمه خواهد خورد.

موضع روسیه و ایران

امضای قرارداد طرح خط لوله «نابوکو» و مشارکت ندادن ایران و روسیه در این طرح بزرگ گازی به‌ویژه برای روس‌ها که تامین‌کننده 45‌درصد انرژی اروپا هستند بسیار نگران‌کننده است. درست از همین روی است که یک مقام ارشد روسی چندی پیش گفت: روسیه برای جلوگیری از اجرایی شدن طرح نابوکو اگر لازم باشد باید بجنگد. نیاز شدید اروپایی به انرژی موجب شده است که آنها راهی جز روسیه برای تامین گاز خود جست‌وجو کنند. طرح خط لوله گازی نابوکو درست با همین هدف به امضا ترکیه و 4کشور اروپایی رسید.

روس‌ها که پیش از این می‌توانستند با موقعیت برتر، تامین‌کننده انرژی اروپا باشند و از این اهرم برای فشار بر کشورهای اروپایی و پیشبرد اهداف و خواسته های خود استفاده کنند. با اجرایی شدن خط لوله ناباکو روسیه قدرت سیاسی و اقتصادی خود در منطقه را از دست خواهد داد و اعمال قدرت او بر کشورهای اروپایی خواهد کاست. بنابراین روسیه در ازای تلاش برای حل هرچه سریع‌تر مناقشه قره‌باغ از دولت باکو انتظار دارد از شرکت در خط لوله نابوکو خودداری کند و در مقابل گاز تولیدی خود را به روسیه بفروشد تا شرکت گازپروم روسی گاز تولیدی جمهوری آذربایجان را به اروپا ترانزیت کند. در صورت عملی کردن این جریان روسیه در مقابل تلاش خواهد کرد از موضع آذربایجان در حل مناقشه قره باغ دفاع کند اما این در صورتی است که ارمنستان به سادگی در برابر این معامله سر تسلیم فرود آورد که این موضوع بسیار دور از ذهن است و به نظر نمی آید این کشور به راحتی از خواسته های خود دست بکشد. افزایش همکاری‌های نظامی اخیر ‌روسیه با ارمنستان به ویژه امضای قرارداد مربوط به تمدید حضور پایگاه نظامی‌ روسیه درارمنستان تا سقف 49 سال و کمک نیروهای نظامی‌ روسیه به ارمنستان در حفاظت از مرزهای این کشور از اهمیت زیادی در روابط بین این دو کشور دارد. به همین دلیل نوعی توازن در سیاست خارجی روسیه برای حل این بحران در ارتباط با دو کشور پیش بینی می شود.

ایران نیز که از همان ابتدا ضمن رعایت بی طرفی، تمامیت ارضی آذربایجان را به رسمیت شناخت و در پروسه میانجیگری به دلایل گوناگون با شکست مواجه شد، در شرایط کنونی که آذربایجان از گرایش به سمت آمریکا و اسرائیل دلسرد شده است، می تواند با پتانسیل های قوی که از نظر دینی-مذهبی و فرهنگی با این کشور دارد به بهبود روابط دو جانبه بپردازد آن هم در شرایطی که آذربایجان به میانجیگری ایران برای برقراری صلح در منطقه تمایل نشان داده و ارمنستان این میانجیگری را رد کرده است. آذربایجان درحالی از نقش مؤثر ایران برای مذاکرات با مقامات باکو و ایروان برای حل مناقشه قره باغ استقبال می کند که میانجیگری نمایندگان گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا به ریاست مشترک روسیه، فرانسه و آمریکا برای حل اختلافات دو کشور نتیجه ای نداشته است.

اهداف آمریکا و ناتو

ایالات متحده با ایجاد شرکت های مختلف تجاری و فرهنگی درجمهوری آذربایجان ضمن گسترش روابط خود با این جمهوری سعی در جلب اعتماد این کشور با بهانه ی کمک برای بازپس گیری مناطق اشغالی ، سعی در بهبود روابط تجاری و سیاسی خود با جمهوری آذربایجان را در پیش گرفته ولی از طرفی با کمکهای مالی هنگفتی که به جمهوری خودخوانده ی قره باغ داشته است علنا معادله را چند مجهولی کرده و سعی بر تداوم این مناقشه داشته تا زمینه را برای بهره برداری منافع خود مهیا سازد . هرچند آمریکا طی سالهای گذشته همکاری های نظامی خوبی با آذربایجان داشته اما در عرصه سیاست به نوعی از ارمنستان هواداری کرده و بزرگترین هدف او از حفظ همکاری با اذربایجان برای حضور قدرتمندتر در منطقه و کنترل روسیه، آسیای مرکزی و ایران بوده است. هرچند آذربایجان اعتماد سابق خود را به ایالات متحده از دست داده است اما به نظر نمی رسد در همکاری های آینده خود این کشور را خط بزند. و از طرفی آمریکا نیز به بازی خود در منطقه ادامه خواهد داد.

از جمله سازمان های بین المللی که باکو برای حل مناقشه قره باغ دست یاری به سوی آن دراز کرد سازمان ناتو بود. ناتو همچنین به عنوان نماد قدرت و توسعه نظامی و امنیتی غرب، مورد توجه رهبران باکو قرار گرفت یکی از اهداف همکاری باکو با ناتو استفاده از این اهرم برای گشودن گره کور این مناقشه و آزادی 20 درصد خاک از دست رفته خود می باشد. ناتو نیز از موقعیت استراتژیکی آذربایجان نظیر نزدیکی به روسیه، آسیای مرکزی، دریای خزر و ایران استفاده کرده و اگر در نشست های مختلف به نفع آذربایجان بیانیه می دهد به دنبال جلب توجه و اعتماد این کشور است. همانگونه که در نشست لیسبون در بیانیه ای سران کشورهای عضو ناتو برای حل مناقشات منطقه قفقاز، در چهارچوب تمامیت ارضی کشورهای منطقه تاکید کردند. بخصوص که در ماده ‪ ۳۵‬ این بیانیه موضوع به رسمیت شناختن مجدد تمامیت ارضی، استقلال و حق حاکمیت جمهوری آذربایجان اشاره شده است. هرچند این موضوع خشم ارمنستان را در پی داشت اما نوعی پیروزی برای آذربایجان به حساب آمد. به اعتقاد بسیاری در روابط آذربایجان و ناتو، ناتو سود بیشتری برده و این سازمان کمک مساعدی برای حل مناقشه قره باغ نکرده است. به نظر می رسد پیوستن آذربایجان به ناتو به عنوان عضو دائم نیز کمک چندانی به آذربایجان برای برون رفت از مشکلات منطقه ای خود نکند اما اهداف بلند مدت این سازمان برای گسترش به شرق و اشراف بیشتر در این منطقه به ادامه همکاری با آذربایجان نیازمند است.

جمع بندی

در پایان می توان گفت رفتارهای سیاسی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در حل مناقشه قره باغ وابستگی عمیقی به منافع ملی و منطقه ای این کشورها دارد و تا زمانی که این منافع تامین نشود احتمال ادامه این بحران نیز وجود دارد. در صورت ادامه این بحران نیز هر کدام از کشورها در جهت بهبود وضعیت و موقعیت خود در منطقه تلاش خواهد کرد. اما نکته قابل تامل اینجاست که در صورت بروز بحران جدید در منطقه بیش از همه همسایگان نزدیک آسیب خواهند دید و از طرفی ورود و نفوذ قدرت بازیگران فرامنطقه ای به نفع هیچ یک از این همسایگان نخواهد بود.

منابع

1. رسولی، احمد، سرنوشتی مبهم برای منطقه قره باغ، 13/06/1389
2. http://www.irdiplomatic.com/view-2008.html
3. واحدی، الیاس، مناقشه قره باغ و امکان نقش آفرینی منطقه ای ایران، دوماهنامه تحولات ایران و اوراسیا، شماره 29، خرداد و تیر 1389، صص 8-1
4. روسیه و بحران قره باغ، 07/5/  1388

http://www.hamshahri.org/news-86529.aspx

1. استقبال آذربایجان و نارضایتی ارمنستان از موضع ناتو درمناقشه قره باغ ، خبرگزاری جمهوری اسلامی 01/09/1389

http://www2.irna.ir/fa/news/view/menu-273/8908308825112213.htm

1. واکنش آذربایجان به اختصاص بودجه به قره باغ از سوی آمریکا، خبرگزاری فارس، 12/04/ 1389

http://strategicreview.org/?p=18000

1. پروتکل تمدید استقرار پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان امضا شد، 27/05/1389

http://www.ilna.ir/newsText.aspx?ID=142695