سید سلمان صفوی
مرکز بین المللی مطالعات صلح- لندن (IPSC)
چکیده
مهاجرت[i] از دیرزمان پدیده ای اجتماعی در تاریخ بشر بوده است. مهاجرت، جا به جایی مردم از کشور محل زندگی به کشوری دیگر، جنبه ای اساسی از تاریخ بشر است. در سال های اخیر مهاجرت موضوع مباحثات سیاسی رهبران برخی کشورهای اسلامی و کشورهای غربی است. برخی با انگیزه های متناقض، با مهاجرت مخالفت می کنند. در اروپا و آمریکا، احزاب افراطی راست گرا مخالف مهاجران هستند. در این نوشتار برخی ابعاد مهاجرت مسلمانان پس از جنگ جهانی دوم به غرب تبیین می شود.
مقدمه
فرهنگ و تمدن جهانی با پدیده مهاجرت درهم آمیخته است. مهاجرت مسلمانان از خاورمیانه و جنوب آسیا به غرب پس از جنگ جهانی دوم، تحت تأثیر مناسبات جدید در روابط بین الملل و اقتصاد سیاسی شتاب گرفت و سبب پدید آمدن جوامع بزرگ مسلمان در کشورهای اروپای غربی، آمریکا و کانادا شد. هم اکنون حدود سی میلیون مسلمان در اروپای غربی و پنج میلیون در آمریکا زندگی می کنند که اکثراً نسل دوم و سوم مهاجران هستند. بر اساس گزارش سال ۲۰۱۷ «مرکز پژوهشی پیو»[ii] مستقر در واشنگتن، پنج درصد جمعیت اروپای غربی را مسلمان تشکیل می دهند[iii] و تا سال ۲۰۵۰ پیش بینی میشود حداقل هشت درصد و حداکثر چهارده درصد شود. [iv]
مهاجرت با انگیزههای متفاوت نظیر فرار از حکومت های استبدادی، جنگ، تلاش برای زندگی بهتر اقتصادی، تکمیل تحصیلات دانشگاهی، میل دسترسی به فراگیری علوم پیشرفته جدید، رهایی از محدودیت های اجتماعی جوامع بسته، توسعه تجارت و شغل یابی صورت می گیرد.
مهاجرین با دلی در وطن، برای سامان بخشیدن به زندگی خویش در غرب تلاش می کنند. بسیاری از آنها با حفظ سنن و آداب و رسوم فرهنگی و ملی خود مانند مراسم مذهبی (نماز جماعت، نماز جمعه، مراسم ماه رمضان، شبهای قدر و اعیاد مذهبی مانند عید قربان و عید فطر) و اعیاد ملی نظیر نوروز و سیزده بدر، در عین حال سعی دارند در تعامل با جامعه مقصد، گتونشین نشوند.
وضع مهاجران در غرب
«مرکز پژوهشی پیو» (Pew Research Centre) در نتايج نظرسنجی سال ۲۰۱۹ اعلام کرد که در سراسر اروپا در نگرش نسبت به مسلمانان اختلاف نظر گسترده ای وجود دارد. به طور کلی، دیدگاه های مطلوب تری نسبت به مسلمانان در اروپای غربی، روسیه و اوکراین وجود دارد در حالی که نگرش های منفی تری در اروپای جنوبی، مرکزی و شرقی وجود دارد. اکثریت قاطع مردم در بریتانیا، فرانسه، هلند، آلمان و سوئد نظرات مثبتی نسبت به مسلمانان در کشور خود دارند. و نگرش نسبت به مسلمانان بلغارستان که حدود 12 تا 14 درصد از جمعیت این کشور را تشکیل می دهند نیز مطلوب است. با این حال، اکثریت در اسلواکی، لهستان، جمهوری چک، مجارستان، لیتوانی، یونان و ایتالیا، دیدگاه های نامطلوبی نسبت به مسلمانان دارند. در بسیاری از کشورهای اروپایی، نظرات نامطلوب نسبت به مسلمانان کاهش یافته است.علیرغم دیدگاه‌های منفی نسبت به مسلمانان در شرق و جنوب اروپا، از زمانی که این سوال در سال 2016 پرسیده شد، زمانی که میلیون‌ها پناهنده از خاورمیانه و شمال آفریقا به این قاره سرازیر شدند، نظرات نامطلوب در بسیاری از کشورها کاهش یافته است. برای مثال، در مجارستان، جایی که دولت کنونی کنترل‌های شدید مهاجرتی را صادر کرده است، دیدگاه‌های نامطلوب مسلمانان از سال 2016 تاکنون 14 درصد کاهش یافته است. همین امر در ایتالیا نیز صادق است. [v]
سیاسی شدن مطالعات اسلامی در غرب پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران سبب شد متخصصان علوم سیاسی مسأله مهاجرت را صرفاً از منظر سیاسی-اجتماعی تحلیل کنند و با تأکید مدام بر خطر جنبش های بنیادگرا و تروریستی، با مخاطره آمیز خواندن مهاجرت مسلمانان و ایجاد هراس، بر افکارعمومی غربی ها تأثیر منفی بگذارند. انقلاب اسلامی ایران علاوه بر افزایش تحرک اجتماعی مهاجران در غرب، موجب فشار بیشتر راست گرایان به مهاجران مسمانان در غرب گردید. جنگ در افغانستان، عراق و سوریه و موج پناهندگان از این کشورها به اروپا نیز موجب طرح پرسش هایی در رسانه های غربی راجع به خطر ازدیاد مسلمانان در اروپا شده است.
مهاجران مسلمان در غرب در زمینه های مختلف علمی، تحقیقاتی، تجاری، خدماتی، هنری و ورزشی فعالیت می کنند و برخی در دانشگاهها، بیمارستان ها، کارخانجات، بانک ها و باشگاههای ورزشی در ردههای بالا مسئولیت دارند. کشورهای مختلف غربی برخورد یکسان و مشابهی با مهاجران ندارند. در حالی که حجاب در مدارس و ادارات دولتی فرانسه ممنوع است؛ در انگلستان، کانادا و آمریکا محدودیتی برای حجاب وجود ندارد.
تا ۱۹۸۰ تهیه گوشت و غذای حلال به سهولت ممکن نبود، اما امروزه در اکثر کشورهای غربی، فروشگاه و رستوران گوشت و فرآورده های حلال تأسیس شده و در برخی از فروشگاههای زنجیره ای لندن غذاهای حلال هم به فروش می رسد. این تحولات به ویژه در سه دهه اخیر در لندن و پاریس مشهود است. مساجد و اغذیه فروشی های حلال گسترش یافته و در دانشگاهها و فرودگاهها نمازخانه تأسیس شده است. لندن آزادترین شهر برای مسلمانان اروپا است.
حادثه ۱۱ سپتامبر، ظهور القاعده و داعش در شکل گیری روابط غرب و مسلمانان تأثیر اساسی داشت. دهها فیلم و بازی های کامپیوتری علیه خشونت گرایی مسلمانان تولید شد. متقابلاً مهاجران با روشن سازی و تعامل با محافل سیاسی، دانشگاهها، شهرداری ها و نمایندگان پارلمان های غرب در صدد برآمدند فاصله اسلام و اکثریت مسلمانان را با خشونت گرایانی نظیر القاعده، داعش و طالبان آشکار کنند. مناقشاتی نظیر ممنوعیت حجاب در مدارس دولتی فرانسه و انتشار کاریکاتوهای توهین آمیز به دین اسلام در دانمارک به سرعت جهانی شد و مباحث اندیشه ای – سیاسی بین مسلمانان و جریانات اسلام ستیز غرب را متحول کرد.
بحران هویت
هم زمان با سیاسی شدن اسلام در جهان، مهاجران مسلمان در غرب، در اندیشه حفظ ایمان خویش در جامعه غیراسلامی و امکان مشارکت کامل در فرهنگ و زندگی سیاسی برآمدند. این مسائل به شکل گیری سازمان های مذهبی – فرهنگی متعدد مسلمانان در غرب در دهه های 1980 و 1990 انجامید. نظیر جامعه اسلامی آمریکای شمالی، اتحادیه سازمان های اسلامی فرانسه و شورای اروپا برای فتوا و تحقیقات، مراکز اسلامی مورد حمایت ایران مانند مرکز اسلامی وین، مرکز اسلامی انگلستان و کالج اسلامی لندن.
تألیفات و تحقیقات اندیشمندانی نظیر پروفسور سید حسین نصر استاد دانشگاه جورج واشنگتن و فعالیت های اجتماعی افرادی نظیر دکتر کلیم صدیقی[vi](۱۹۳۱-۱۹۹۶) و دکتر زکی بداوی[vii] (۱۹۲۲-۲۰۰۶) اصول راهنمای مسلمانانی گردید که علاوه بر ایفای نقش اجتماعی سازنده در کشورهای مقصد، خواهان حفظ هویت اسلامی خود بودند.
برخی جوانان مسلمان خانواده های مهاجر با چالش هویت در غرب مواجهند. از سویی ظاهر و فرم غربی ندارند و فرهنگ غربی را کاملاً هضم نکرده اند و از سوی دیگر در پی ریشه ها و هویت خود هستند. بحران هویت از جمله بحران های جوانان مسلمان مهاجر است که متفکران مسلمان نظیر پروفسور سید حسین نصر و طارق رمضان از طریق آثار مکتوب و سخنرانی های متعدد به آنها پاسخ دادند.
مهاجران مسلمان برای معرفی فرهنگ و تمدن اسلامی سمینارهای متعدد در دانشگاههای غرب برگزار کردند. سمینارهای ملاصدرا، رومی (مولوی)، گفتگوی تمدن ها، و هویت ایرانی در لندن در شمار این فعالیتهاست. انتشار مجلات علمی و عمومی به زبان های اروپایی از دیگر فعالیت های مهاجران مسلمان است. انتشار مجله «ترانسندنت فیلوسوفی »(حکمت متعالیه) از سال ۲۰۰۰ توسط انتشارات آکادمی مطالعات ایرانی لندن از این جمله است. همچنین دهها مدرسه و کالج اسلامی نیز برای تربیت نسل مهاجر مألوف با فرهنگ ملی و اسلامی در غرب تأسیس شده است.
اسلام اروپایی، استقلال فکری و نهادین مهاجرین
نهادهای کوچک مذهبی نظیر مسجد و ایجاد رستوران های محلی به خصوص در آلمان توسط ترک های ترکیه و در انگلستان به وسیله پاکستانی ها و هندی های مسلمان از جمله فعالیت های مؤثر مهاجران مسلمان در غرب است. اکثر قریب به اتفاق مساجد و کتابخانه های مسلمانان مهاجر بدون حمایت مالی حکومت های جهان اسلام، توسط مسلمانان مهاجر تأسیس شده است.
حادثه 11 سپتامبر ۲۰۰۱ موجب تکاپوی مسلمانان در بروز استقلال فکری خود به عنوان مسلمان اروپایی یا آمریکایی گردید. با هدف مخالفت با افراط گرایی دینی، با این تأکید که مسلمانانی صلح جو و خواهان ایفای نقش مثبت در جامعه میزبان هستند. مسلمانان مهاجر در اروپا پاسخ سوالات دینی خود را از طریق مراجعه به متفکران مسلمان و علمای بومی دریافت می کنند.
متفکران مسلمان مهاجر یا متفکران مسلمان اصالتاً اروپایی، در آثار خویش به جامعه چندفرهنگی و نیازهای امروز غرب توجه دارند. نگارش چنین آثاری با هدف تأمین نیازهای اندیشه ای اجتماع مسلمانان در اروپا، از رنه گنون متفکر مسلمان فرانسوی آغاز شد و توسط فریتیوف شوان، تیتوس بورکهارت، مارتین لینگز ، سید حسین نصر[viii]، ویلیام چیتیک، طارق رمضان[ix] و… ادامه یافت.
در شرایط کنونی شکلی از اسلام و مسلمان در غرب در حال بروز است که در عین باور به تعالیم اسلامی و منابع معتبر اندیشه اسلامی، مستقل از قم و نجف و قاهره؛ راه خود را در اروپا و آمریکا می سازد. اسلام اروپایی با توجه به مقتضیات زمان و مکان؛ بر خرد گرایی، معنویت گرایی و هنر تأکید دارد. این اسلام بیشتر به فلسفه، عرفان اسلامی و هنر توجه دارد و از آنها برای گفتگوهای فرهنگی با جامعه میزبان استفاده می کند. بدین سان جلال الدین مولوی (رومی) چهره شاخصی ادبیات و موسیقی غرب می شود و گزیده اشعار مولانا در صدها هزار نسخه در اروپا و آمریکا انتشار می یابد. مخالفت با جریان تکفیری و تروریسم، اعتقاد به وحدت استعلایی ادیان، خردگرایی، معنویت اسلامی و حمایت از فلسطین از مؤلفه های اصلی اسلام اروپایی است. امروزه بسیاری از طریقت های عرفان و تصوف اسلامی نظیر مولویه، شاذلیه، نعمت اللهیه، ذهبیه، نقشبندیه، قادریه و صفویه در اروپا و آمریکا فعالند.
علما و روحانیون وجوهات و نذوراتی را که از مهاجرین دریافت می کنند، بر خلاف رویه گذشته، به قم و نجف و قاهره نمی فرستند، بلکه به امور فرهنگی و تأمین نیازهای اجتماعی مسلمانان مهاجر در همان منطقه اختصاص می دهند. فتاوای آنها نیز مطابق با نیازهای عینی جامعه امروز غرب است و عین اعتقاد و عمل به تعالیم اسلامی، مدارا، رواداری و احترام به تفاوت و تنوع فرهنگی را ترویج می کنند. شعار اکثر متفکران وعلمای مسلمان در غرب «تَعاوَنُوا عَلَى البِرِّ وَ التَّقوىٰ وَ لَا تَعَاوَنُوا عَلَى الإِثمِ وَ العُدوان.»(سوره مائده: آیه ۲) و «ٱدْعُ إِلَىٰ سَبيلِ رَبِّكَ بِالحِكمَةِ وَالمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ وَ جادِلهُم بِالَّتى هِىَ أحسَن.» (سوره نحل: آیه ۱۲۵) است.
در سال ۲۰۰۳ «آکادمی مطالعات ایرانی لندن» به عنوان یک مرکز تحقیقاتی بدون کمک مالی حکومت ایران تأسیس شد و با انتشار مجله «ترانسندنت فیلوسوفی» و تحقیقات فلسفی و عرفانی، پل گفتگوهای فلسفی و عرفانی اسلام و غرب گردید. «مرکز بین المللی مطالعات صلح»- لندن نیز در سال ۲۰۰۹بدون حمایت مالی حکومت ایران تاسیس شد. این مرکز با واقع بینی و نگرش علمی، از تحولات سیاسی جهان اسلام، تحلیل های سیاسی مستقل از منافع غرب و شرق ارائه می دهد.
طارق رمضان متفکر سوئیسی مصری الاصل (متولد ژنو، ۱۹۶۱) در کتاب «یک اروپایی مسلمان باش»[x] ارزیابی جدیدی از متون و نظریه های اسلامی ارائه می کند. محور بحث اغلب آثار طارق رمضان ، وحدت و همگرایی حدود بیست میلیون مسلمان دراروپای غربی است .« طارق مضان» از نوادگان «حسن البنا» موسس «اخوان المسلمین» مصر معتقد است: «اسلام به عنوان یک مذهب جهانی، واحد است. یک سری اصول جهانی وجود دارد، اما در ارتباط با امور اجتماعی، اصل؛ همگرایی و وحدت اسلامی است. هر چیزی که با اصول اسلامی مغایر نباشد، جزیی از اسلام است .ما با توجه به اینکه در اروپا هستیم ، بخش هایی از فرهنگ اروپایی را که مغایر اصول ما نیست، جذب می کنیم. ما در حال حرکت به سمت فرهنگ اسلامی – اروپایی هستیم.»
وی با اشاره به تفاوت پوشش، زبان، عادات غذایی و ذائقه مسلمانان هند با کشورهای عربی یا مسلمانان اندونزی و آفریقا، می نویسد: «این تفاوت ها به معنای تعدد اسلام نیست. تنها یک اسلام، اما با فرهنگ های اسلامی متفاوت وجود دارد که دارای روح واحد است.» او ضمن انتقاد از اظهارات اروپائیان در باره ورود اسلام به این قاره به عنوان یک مذهب بیگانه، می نویسد: «باید روشن کنیم که این یک واقعیت نیست. آنها باید اسلام را به عنوان بخشی از اروپا بپذیرند. ما شهروند اروپایی با یک پیشینه اسلامی هستیم.» به گفته او مسلمانان به ویژه پس از 11 سپتامبر، قربانی سیاست های اجتماعی جدید غرب شده اند. او از مسلمانان اروپا به عنوان شهروندان اروپایی که خواستار حقوق خود هستند، یاد می کند: «مسلمانان به دیگران اجازه نخواهند داد به نام آنها سخن بگویند. آنها خودشان حرف خود را می زنند.» طارق رمضان کتب متعددی درباره اسلام و مسلمانان در اروپا منتشر کرده است.[xi]
نقش مثبت مسلمانان مهاجر در غرب
حدود بیست میلیون مسلمان در اروپا و چهار میلیون در آمریکا زندگی می کنند که اکثراً نسل دوم و سوم مهاجران هستند.
مسلمانان مهاجر از منظرهای مختلف در توسعه فرهنگ و تمدن جهانی نقش مثبت داشته اند. 1. مهاجران مسلمان حاملان فرهنگ اسلامی به غرب اند و آثار آنها نقش مهمی در معرفی اسلام به جامعه غربی داشته است. مانند آثار فضل الرحمن[xii]، سید حسین نصر[xiii]، جواد فلاطوری و مهدوی دامغانی در معرفی فلسفه ملاصدرا و فرهنگ اسلامی – ایرانی در آمریکا و اروپا. ملاصدرا برای نخستین بار از طریق آثار فضل الرحمن و سید حسین نصر در آمریکا معرفی شد.
- 2. مهاجران مسلمان نقش مهمی در برقراری گفتگوی تمدن ها ایفا کردند. 3. مهاجران مسلمان در کاهش تنش بین مردم غرب و جهان اسلام نقش مؤثر داشتند. پس ازحادثه ۱۱ سپتامبر که افکار ملت آمریکا علیه مسلمانان تحریک شد، کتاب «قلب اسلام» پروفسور سید حسین نصر در آشنایی بسیاری پیرامون حقیقت اسلام بسیار مؤثر واقع شد. این کتاب به زبان های مختلف غربی ترجمه و منتشر شد. 4. مهاجران مسلمان پل تعاملات علمی بین غرب و جهان اسلام شدند. 5. موفقیتهای علمی، ورزش، هنری، تجاری مسلمانان در بهبود تصویر و نقش مثبت مسلمانان، ایرانیان و اسلام در غرب تأثیرگذار بوده است.
موفقیت های درخشان زین الدین زیدان فوتبالیست فرانسوی الجزایری الاصل. دکتر مریم میرزاخانی (۱۳۵۶ –۱۳۹۶) ریاضی‌دان ایرانی و استاد دانشگاه استنفورد، تنها زن و نخستین ایرانی برنده مدال فیلدز(۲۰۱۴) است.
صادق خان شهردار مسلمان پاکستانی الاصل لندن، فعال در دفاع از حقوق فلسطینیان، هشتمین فرزند یک خانواده مهاجر پاکستانی است که در 1970 در لندن متولد شد. اجداد صادق خان در پی جنگ‌های جدایی هند و پاکستان در سال ۱۹۴۷ از هند به پاکستان مهاجرت کردند. او از تصمیم دولت ترامپ برای به رسمیت شناختن اورشلیم به عنوان پایتخت اسرائیل انتقاد کرد.[xiv] صادق خان گفته است: «دولت بریتانیا باید برای کشتار جالیانوالا باغ[xv] در هند تحت حاکمیت بریتانیا عذرخواهی کند.»[xvi] وی در راهپیمایی اعتراضی علیه دولت نارندرا مودی، نخست وزیر هند را به دلیل رفتار هند با مسلمانان کشمیر در طول جشنواره هندو دیپاوالی محکوم کرد.[xvii]
خبرگزاری «سی ان ان»، اخیرا گزارشی تحقیقاتی از ۲۵ مسلمان متنفذ در آمریکا در رشته های مختلف منتشر کرده که اکثراً مهاجرند.[xviii] سامی یوسف (۱۹۸۰-) تهیه کننده، آهنگساز، ترانه سرا و خواننده ایرانی-بریتانیایی که در ترانه‌هایش به مضامین معنوی می‌پردازد، به اینترناسیونالیسم اسلامی باور دارد. او از سوی مجله تایم آمریکا به عنوان «بزرگترین ستاره پاپ اسلام» و از سوی مجله گاردین انگلستان «ستاره پاپ مقدس» معرفی شده است. اجراهای او به انگلیسی، عربی، آذربایجانی، فارسی، ترکی و اردو است. آثار ترکیبر از سبک های مختلف موسیقی، از جمله عناصری از موسیقی صوفی، فولک و راک است. سامی یوسف از سبک چند زبانه و چند ابزاری برای پرداختن به مسائل اجتماعی، معنوی و بشردوستانه استفاده می کند.
اِلهان عمر (Ilhan Omar متولد ۱۹۸۲) سیاست‌مدار متولد سومالی اهل ایالات متحده آمریکا، در سال ۲۰۱۶ به عضویت مجلس نمایندگان مینه‌سوتا درآمد و در نوامبر ۲۰۱۸ از حوزه انتخابیه پنجم مینه‌سوتا، به عنوان اولین آمریکایی-سومالیایی به مجلس نمایندگان آمریکا راه یافت. الهان عمر نخستین زن باحجاب، اولین زن پناهجو در مجلس آمریکاست و حامی حقوق فلسطینیان است.
محمد فرح[xix]؛ قهرمان دو المپیک جهان، مهاجر سومالیایی به بریتانیا، در المپیک ۲۰۱۲ لندن و قهرمانی جهان ۲۰۱۳ مدال طلای دوهای ۵۰۰۰ متر و ۱۰۰۰۰ متر را کسب کرد. محمد فرح در مارس ۱۹۸۳ در موگادیشو پایتخت سومالی به دنیا آمد. در هشت سالگی همراه والدینش به بریتانیا مهاجرت کرد. رضوان احمد[xx] (۱۹۸۲-) هنرپیشه و خواننده رپ بریتانیایی پاکستانی الاصل، از نوادگان ملا محمود یاون پور (درگذشته ۱۶۵۲) از مهمترین فیلسوفان و دانشمندان در امپراتوری مغولان در هند است. رض احمد در نود و چهارمین دوره جوایز اسکار برای فیلم کوتاه خداحافظی طولانی برنده اسکار بهترین فیلم کوتاه شد. او در ژوئن ۲۰۲۱ در کارزاری که برای تغییر چهره منفی مسلمانان در فیلم‌های سینمایی به راه انداخت، گفت: «مشکل نادیده گرفتن مسلمانان و بدجلوه دادن آنها در سینما را نمی‌توان از نظر دور داشت.» او در آگاه کردن جامعه غرب به مسأله آوارگی مسلمانان روهینگیا در میانمار و جمع آوری کمک های مالی برای پناهندگان روهینگیا در بنگلادش نقشی فعال داشت. ابتهاج محمد[xxi] (1985-) بانوی شمشیرباز آمریکایی-افریقایی تبار و عضو تیم شمشیربازی آمریکا به خاطر کسب مدال برنز المپیک با حجاب، شهرت جهانی دارد.
فرجام سخن
برخلاف نظر راست گرایان افراطی، مهاجرت نه امری است مذموم، نه مهاجران خطری برای جوامع میزبان دارند. مهاجران پل گفتگوهای شرق و غرب و همزبستی مسالمت آمیزند. هر مهاجر، سفیری است از جهان اسلام در غرب، که رفتارش در فهم جامعه غرب از مسلمان تأثیرگذار است. مهاجران مسلمان فرصتی برای صلح و امنیت، همزیستی مسالمیت آمیز و گفتگوی تمدن ها هستند.
منابع
Ramadan, Tariq. (1999) To Be a European Muslim: a Study of Islamic Sources in the European Context. Leicester, UK: Islamic Foundation. (2001) Islam, the West and the Challenges of Modernity (with Saïd Amghar). Leicester, UK: Islamic Foundation).. (2004 Western Muslims and the Future of Islam. Oxford; New York: Oxford University Press. (2017) Introduction to Islam. Oxford University Press. (2017) Islam: The Essentials. London: Pelican.
Nasr, S.H. (2002) The Heart of Islam, HarperCollins. (1994)A Young Muslim’s Guide to the Modern World, The Islamic Texts Society. (1987) Traditional Islam in the Modern World, John Wiley & Sons.
Pew Research Centre. https://www.pewresearch.org
[i] Immigration.
[ii] Pew Research Centre. https://www.pewresearch.org
[iii] the Muslim population in Europe (defined here as the 28 countries presently in the European Union, plus Norway and Switzerland) as of mid-2016, estimated at 25.8 million (4.9% of the overall population) – up from 19.5 million (3.8%) in 2010.: https://www.pewresearch.org/religion/2017/11/29/europes-growing-muslim-population/ visited site:7 July 2021.
[iv] https://www.pewresearch.org/religion/2017/11/29/europes-growing-muslim-population/
[v]“There is a wide divergence across Europe in attitudes toward Muslims. Generally, more favorable views of Muslims exist in Western Europe, Russia and Ukraine while more negative attitudes persist in Southern, Central and Eastern Europe. Solid majorities of people in the United Kingdom, France, the Netherlands, Germany and Sweden have positive opinions of Muslims in their country. And attitudes toward Bulgarian Muslims, who constitute around 12% to 14% of the country’s population, are also favorable. However, majorities in Slovakia, Poland, the Czech Republic, Hungary, Lithuania, Greece and Italy have unfavorable views of Muslims.”: https://www.pewresearch.org/global/2019/10/14/minority-groups/ . visited: 7 July 2022.
[vi] Kalim Siddiqui. (15 September 1931 – 18 April 1996) was a Pakistani British writer and Islamic activist.
[vii] Sheikh Mohammed Zaki Badawi (الشيخ محمد زكي بدوي)( 1922 –2006( was a prominent Egyptian Islamic scholar, and promoter of interfaith-dialogue. He was the principal of the Muslim College in London, which he founded in 1986. He also was a frequent writer and broadcaster on Islamic affairs.
[viii] Works of Prof S.H. Nasr: An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines: Conceptions of Nature and Methods Used for Its Study by the Ikhwan al-Safa, al-Biruni, and Ibn Sina (1964)
Three Muslim Sages: Avicenna—Suhrawardi—Ibn Arabi (1964)
Ideals and Realities of Islam (1966)
Science and Civilization in Islam, with a preface by Giorgio de Santillana (1968)
Islamic Studies: Essays on Law and Society, the Sciences, and Philosophy and Sufism (1967)
The Encounter of Man and Nature: The Spiritual Crisis of Modern Man (1968)
Sufi Essays (1972)
Islam and the Plight of Modern Man (1975)
Islamic Science: An Illustrated Study, with photographs by Roland Michaud (1976)
Sadr al-Din Shirazi and His Transcendent Theosophy: Background, Life and Works, 2nd edition (1977)
Knowledge and the Sacred (The Gifford Lectures). State University of New York Press. 1989. ISBN 978-0-7914-0177-4.
Islamic Life and Thought (1981)
Islamic Art and Spirituality (1986)[
Traditional Islam in the Modern World (1987)
Man and Nature: The Spiritual Crisis in Modern Man. Kazi. 1991. ISBN 978-1871031652.
A Young Muslim’s Guide to the Modern World (1993)
The Need for a Sacred Science. State University of New York Press. 1993. ISBN 978-0-7914-1518-4.
The Islamic Intellectual Tradition in Persia, edited by Mehdi Aminrazavi (1994)
Muhammad: Man of God (1995)
Religion and the Order of Nature (The 1994 Cadbury Lectures at the University of Birmingham). Oxford University Press, USA. 1996. ISBN 978-0195108231.
Islam: Religion, History, and Civilization (2001)
The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity (2002)
Islamic Philosophy from its Origin to the Present: Philosophy in the Land of Prophecy (2006)
The Garden of Truth: The Vision and Promise of Sufism, Islam’s Mystical Tradition. HarperOne. 2008. ISBN 978-0061625992.
Chittick, William, ed. (2007). The Essential Seyyed Hossein Nasr. World Wisdom. ISBN 978-1933316383.
Islam in the Modern World (2012).
[ix] طارق رمضان در 26 اوت 1962 در ژنو، سوئیس در یک خانواده مسلمان مصری به دنیا آمد. او فرزند سعید رمضان و وفا البنا است که دختر بزرگ حسن البنا بود که در سال 1928 اخوان المسلمین را در مصر تأسیس کرد. پدرش از چهره های برجسته اخوان المسلمین بود و توسط جمال عبدالناصراز مصر به سوئیس تبعید شد، جایی که رمضان متولد شد. طارق رمضان از نویسندگان و متفکرین مشهور مسلمان در اروپاست.
[x] (1999) To Be a European Muslim: a Study of Islamic Sources in the European Context. Leicester, UK: Islamic Foundation.
[xi] (2001) Islam, the West and the Challenges of Modernity (with Saïd Amghar). Leicester, UK: Islamic Foundation).. (2004 Western Muslims and the Future of Islam. Oxford; New York: Oxford University Press. (2017) Introduction to Islam. Oxford University Press. (2017) Islam: The Essentials. London: Pelican.
[xii] Fazlur Rahman, The Philosophy of Mullā Sadrā (Ṣadr al-Dīn al-Shirāzī). Albany: The State University of New York Press, 1975.
[xiii] ر.ک: کتاب اهمیت تعالیم سید حسین نصر، تالیف سید سلمان صفوی، انتشارات آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۲۰۲۰.
[xiv] “Sadiq Khan blasts Trump over Jerusalem: Mayor says President has made peace less likely in the Middle East”. London Evening Standard. 7 December 2017.
[xv] Jallianwala Bagh massacre.
[xvi] “London mayor Sadiq Khan says UK must apologise for India massacre”. BBC News. 7 December 2017.
[xvii] “London Mayor condemns plans to hold anti-India march over Kashmir on Diwali”. The Hindu. 20 October 2019.
[xviii] https://edition.cnn.com/interactive/2018/05/us/influential-muslims/ . visit: 5 July 2022.
[xix] Mo Farah
[xx] Riz Ahmed
[xxi] Ibtihaj Muhammad
