علی بمان اقبالی زارچ

پژوهشگر ارشد روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc

اسلام و مسلمانان بالکان در طول تاریخ به دلیل محصور شدن در بین کشورهای مسیحی و ملی گرا و دوری از کشورهای اسلامی همواره با درد و رنج و عقب ماندگی و محدودیت های مضاعف نسبت به دیگر گروه های دینی دست و پنجه نرم کرده و در هر دوره این مردم با عناوین و بهانه هایی چون کمونیسم، امپراطوریسم، ناسیونالیسم، مسیحیت و اخیرا کاپیتالیسم مورد اذیت و آزار قرار گرفته و به انحای مختلف از دسترسی به عرصه های حاکمیتی، رسانه ای و اقتصادی محروم بوده اند.

هر چند بعد از فروپاشی نظام کمونیستی به ویژه در منطقه اروپای جنوب شرقی از جمله منطقه بالکان به دلیل بافت فرهنگی و دینی کشورهای منطقه بیداری اسلامی مشاهده می گردد، ولی کشورهای غربی همواره از اسلام به دلیل درک پایین و برداشت ناصحیح و غیر واقعی افکار عمومی از مفهوم اسلام و نیز اهتمام رسانه های تبلیغی ضد اسلامی بر ایجاد یک نگاه رادیکالی و افراطی نسبت به اسلام تأثیرگذار بوده است و دولت های منطقه نیز به ویژه پس از پایان تسلط کمونیسم در چارچوب رویای همگرایی در ساختار یورو- آتلانتیک با تأکید بر همزیستی ادیان ملاحظات سیاسی کشورهای غربی را مراعات نموده و فقط احترام سمبلیک به رهبران مذهبی و شعائر اسلامی اکتفا می کنند. بنابراین دو پرسش اساسی و مهم در اینجا قابل مطرح می باشد:

1- چشم انداز گرایش به اسلام و برنامه ریزی برای حفظ اعتقادات و باورهای دینی مردم و خنثی سازی استراتژی بلندمدت کشورهای غربی چیست؟

2- جمهوری اسلامی ایران برای ارایه چهره واقعی اسلام و حفظ ارزش های اسلامی در منطقه بالکان چگونه می تواند ایفای نقش نماید؟

تاریخچه گسترش نفوذ اسلام در بالکان:

در مورد ورود اسلام به منطقه بالکان شش نظریه وجود دارد که عبارتند از :

1- گروهی معتقدند مردم یوگسلاوی قبل از قرن نهم پس از پیروزی مسلمانان بر جزیره صقیله، اسلام را پذیرفتند.

2- عده ای معتقدند از قرن نهم اسلام از طریق تجار مسلمان وارد منطقه شد و از طریق قفقاز وارد کشورهای رومانی، یوگسلاوی، بلغارستان و مجارستان گردید.

3- گروهی معتقدند اسلام توسط ایرانیان به منطقه بالکان وارد شده و دلیل آن را وجود کتب خطی به زبانهای ترکی و فارسی در کتابخانه غازی خسروبیگ – سارایوو و مدرسه علاء الدین ثانویه در کوزوو و حضور گروه های علوی در منطقه ذکر می کنند.

4- عده ای نیز قرن یازدهم میلادی را زمان ورود ا سلام از راه دریای آدریاتیک می دانند.

5- در سال 1359 میلادی دولت عثمانی با سردمداری سلطان مراد اول شهر ادرنه را فتح و پایتخت خود قرار داد و این امر سرآغاز گسترش دین اسلام در شبه جزیره بالکان شد و به تدریج مسلمانان بر مقدونیه، آلبانی و بوسنی و هرزگوین مسلط شدند و به قول معروف دریای اژه دریای اسلامی شد.

6- در سال 1453 میلادی تصرف شهر قسطنطنیه توسط ترکان عثمانی، زمینه فتوحات آنان را تا قسمتی از اروپای شرقی فراهم ساخته و با پیروزی در مقابل گروه مسیحی به نام “بوگومیل” تشکیل دولت مقتدر اسلامی فراهم شد.

 اما آنچه مسلم است اینکه در قرن 15 میلادی یک امپراطوری جدید در منطقه بالکان با عنوان امپراطوری عثمانی شکل گرفت که با اشغال بیشتر کشورهای بالکان و به ویژه آلبانی با تغییرات عمیق نه تنها در زمینه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، بلکه در ساختار مذهبی جمعیت منطقه نیز همراه شد. البته تماسهای آلبانیایی ها با مسلمانان و بطور کلی دین اسلام به قبل از اشغال آلبانی توسط عثمانی ها نیز برمی گردد که از طریق بازرگانان، نیروهای نظامی و یا نمایندگان کشورهای اسلامی که وارد این سرزمین ها می شدند، برمی گردد. در این خصوص سامی فراشری اندیشمند معروف آلبانی می نویسد: “آلبانیایی ها اقدام به پذیرش مذهب ترکها کرده بودند و قبل از اینکه آلبانی بدست آنها بیافتد، مسلمان شدند و بعد از اینکه ترکها بر آلبانی تسلط یافتند، پدیده تغییر مذهب در همه جای آلبانی بیشتر و مردم اقدام به پذیرش مذهب پیروزمندان کردند، ولی از نظر زمانی مسلمان شدن مردم آلبانی به صورت روندی تاریخی به آغاز تسلط عثمانی ها در آلبانی مصادف می باشد.” 

قشر فئودال آلبانی اولین قشری بود که اسلام را پذیرفت. در اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم گسترش اسلام در شهرها بیشتر از روستاها بود و آن به علت توسعه اقتصای، صنعتی و اجتماعی شهرها در مقایسه با روستاها با شروع نفوذ اسلام بود و یکی از ویژگی های چشمگیر نمای مذهبی جمعیت شهرها طی قرنهای 16 و 17 میلادی این بود که صنعتگران درصد اصلی جمعیت مسلمان شهرها را تشکیل می دادند.  بررسی آهنگ روند مسلمان شدن جمعیت شهری در قرن های 15 و 16 میلادی نشان می دهد که آهنگ این روند به خصوص در شهرهای کوزوو سریعتر بوده است. جمعیت آلبانی تبار کوزوو که در آن زمان تحت سلطه سیاسی حاکمیت صرب بود و حکومت مذهبی عمدتا توسط پاتریاکاهای صرب اعمال می شد، به دنبال تضعیف حاکمیت صربها و مواضع کلیسای صرب در پی تسلط عثمانی ها بر منطقه، به مردم منطقه فرصت داد از اسلام به عنوان یکی از ابزارهای تفاوت قومی با صربها و رهایی از نفوذ کلیسای صرب استقبال کنند. با اسلامی شدن کامل قشر فئودال و تحکیم مواضع اسلام در شهرها از طریق نفوذ وسیع آن در صفوف مردم شهرها، زمینه را برای تسریع آهنگ مسلمان شدن مردم روستاها فراهم ساخت و طبق منابع تاریخی قرن 17میلادی  نشان می دهد که مهاجرت دست جمعی مسیحیت و استقبال از اسلام در میان مردم روستاها افزاش یافت. اسلام نه تنها در شکل اصلی خود یعنی توسط اهل سنت ، بلکه به شکل فرقه های مختلف مانند بکتاشیه، خلوتیه و رفاعیه در سرزمین آلبانی گسترش یافت که تکیه های ساخته شده در این کشور نشان دهنده حضور این فرق عرفانی می باشند. در بین این فرقه ها، فرقه بکتاشیه به طور قابل ملاحظه ای در سرزمین های آلبانی گسترش یافت.

دلایل عدم موفقیت و ناکامی عثمانی ها در بالکان:

گرچه ورود اسلام در منطقه بالکان موجب تحولات عظیم فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی گردید و سلاطین عثمانی با اقدامات مثبتی چون ایجاد مدارس اسلامی، انتقال هنر معماری اسلامی و توسعه شبکه های تجاری موفقیت هایی داشتند، ولی به دلیل ویژگی خاص مردم شبه جزیره بالکان با فرهنگ، مذهب و زبان مختلف و نیز ویژگی های جغرافیایی، عثمانی ها حضور مداوم و پایداری نداشتند و تنها در مورد کشور آلبانی موفق شدند اکثریت را مسلمان کنند و در مورد سایر مناطق به دلیل آزادی بیش از حد روا داشته شده در حق مسیحیان و یهودیان و روی آوردن صرف به حفظ ظاهر اسلامی و ابتلای دولتمردان ترک به عیش و نوش دنیوی که سنخیتی با روح واقعی اسلام نداشت، با ناکامی روبرو شدند. پذیرش اسلام توسط بخش قابل ملاحظه ای از مردم مسیحی آلبانی روندی بود که همه جا و همیشه بدون واکنش صورت نگرفت. یکی از اشکال مقاومت با نفوذ اسلام، مسیحیت پنهان یعنی قبول اسلام به ظاهر برای معافیت از دادن مالیات و برخورداری از حقوق برابر با مردم مسلمان بود. مهمترین عوامل این ناکامی عبارتند از :

1- نتوانستند قلوب ملل مغلوب را تسخیر نمایند و در مقابل با خشونت مخالفین را سرکوب می کردند.

2- کینه دیرینه و خشم آتشین اروپاییان از مسلمانان و تعصب مذهبی آنان علیه مردم کشورهای اسلامی، مردم سرزمین اروپایی را مترصد انتقام جویی و رهایی از اسلام می نمود.

3- عامل مهم و مؤثر دیگری که در عدم امکان اتحاد میان کشورهای منطقه بالکان دخیل بوده مسئله تنوع زبانی و نوع زندگانی و طبیعت مخصوص منطقه می باشد و از مهم ترین ضعف های دولت عثمانی در این بود که نتوانست از اسلام به عنوان عامل اتحاد مردم بهره گیرد.

واژگان کلیدی: مسلمانان, بالکان , برخورد, غرب, اسلام,,بوسنی,اقلیت, علی بمان اقبالی زارچ