فرزاد رمضانی بونش

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

در سفر رسمی دو روزه ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه که به دعوت امامعلی رحمان رییس جمهور تاجیکستان، صورت گرفته بود، تفاهمنامه ای که بین وزرای دفاع کشورهای روسیه و تاجیکستان امضا شد که نیروهای نظامی روس اجازه یافتند از سال 2014 میلادی به مدت 30 سال دیگر از پایگاه 201 تاجیکستان استفاده کنند. در این بین با توجه به پیامدهای این امر بر منطقه، نوع روابط مسکو و دوشنبه و امتیازت این توافق جدید برای دو کشور گفتگویی با دکتر بهرام امیراحمدیان نشسته ایم:

واژگان کلیدی: روابط، روسیه ، پایگاه 201، تاجیکستان ، سلاح

مرکز بین المللی مطالعات صلح: براساس تفاهمنامه جدید که توسط شیرعلی خیرالله یفوزیر دفاع تاجیکستان و آناتولی سیردکف وزیر دفاع در شهر دوشنبه امضا شد، از سال 2014 به بعد نیروهای نظامی روس تا 30 سال دیگر یا تا سال 2042 میلادی می توانند در پایگاه 201 بمانند. علت توجه تاجیکستان به تمدید این پایگاه چیست؟

به نظر می رسد که قرارداد از سوی تاجیکستان با چند هدف انجام داده است. نخست اینکه تاجیکستان نگاهی اقتصادی به این تمدید قرارداد دارد و ممکن است کمک های مالی ای به دولت تاجیکستان داده شود. یعنی دوشنبه فکر کرده است که اگر این قرارداد را تمدید نکند روسیه برای اتباعی که از تاجیکستان که در روسیه کار و زندگی میکنند مشکلاتی ایجاد میکند. چرا که تعداد زیادی از اتباع تاجیک در روسیه کار کرده و در شرایط بد اقتصادی کنونی که امکان کار وجود ندارد درآمدهایی به تاجیکستان می فرستند. دوم اینکه دولت تاجیکستان نیازمند پشتیبانی قدرت بزرگی است که بتواند این کشور را در برابر دشمن خارجی (که عمدتا ازبکستان است) حفظ کند. همچنین دولت تلاش می کند تا به ابرقدرتی متوسل گردد تا اگر در داخل مشروعیتش در خطر قرار گرفت با کمک نیروی خارجی قدرت خود را حفاظت کند. گذشته از این نیز در برابر تهیدات اسلام گرایان تندرو از سوی افغانستان نیز خود را بیمه کند. یعنی به نظر من این موارد جوهره موافقت تاجیکستان با تمدید استقرار نیروهای نظامی روسیه در پایگاه  201 است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: وزرای دفاع دو کشور روسیه و تاجیکستان چندین تفاهمنامه درباره توسعه همکاری های در بخش های مختلف صنایع نظامی امضا کردند. در این حال مهمترین دستاوردهای امنیتی،  نظامی و سیاسی  مسکو از سفر پوتین به دوشنبه چه مواردی است ؟

با امضای قراداد استراتژیک افغانستان با امریکا روسیه احساس میکند که در توازن استرا تژیک منطقه ای حضورش در منطقه کمرنگ شده است. در این حال به نظر من حضور روسیه در تاجیکستان نه برای محافظت از مرزهای تاجیکستان یا جلوگیری از جریان مواد مخدر، اندیشه طالبانیسم و اسلام افراطی است بلکه توازن استرا تژیک است .یعنی باید گفت روسیه با تاجیکستان مرزی ندارد و روسیه نخست با  قزاقستان به طول 6800 مرز دارد. بنابراین حضور روسیه در تاجیکستان فقط به این معنی است که یک دولت بزرگ قدرتمندی علاقمند است مرزهای خود را دوباره در مرزهای پیشین شوروی تعریف کند. در این حال چون ازبکستان روابط خوبی با مسکو ندارد روسیه چون ناتو را هم در منطقه تهدید می بیند تلاش می کند تا در این منطقه حضور داشته باشد تا از قدرت گیری امریکا در منطقه جلوگیری کند. لذا روس ها علاقمند بودند که  قرارداد 201 تمدید گردد. در این بین نگاه پوتین و تلاش وی برای مقابله با ناتو هم تا حدی در عدم موفقیت ناتو در افغانستان موثر بوده است. من فکر میکنم دستاورد روسیه بیشتر این بود که خودخواهی های پوتین ارضا گردد و در توازن استراتژیک با ناتو و امریکا حضور داشته باشد نه اینکه مرزهای روسیه را تاحدی از آسیب پذیری محفوظ نگه دارد. چرا که روسیه  مرزهایی طولانی داشته و فقط 21 هزار  کیلومتر آن زمینی است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نگاه شما با توجه به حضور رسمی حداقل 1 میلیون مهاجر کاری تاجیک در روسیه و دستیابی مقامات روسیه و تاجیکستان به توافقات مهم دو جانبه همچون امتیاز گرفتن اجازه نامه کار سه ساله برای شهروندان تاجیکستان در قلمرو روسیه این امر چه تاثیری در مساله مهاجران تاجیک در روسیه دارد ؟

بین تاجیکستان و روسیه مانند بقیه کشور های همسود روادیدی موجود نیست و فقط اجازه کار مهم است. در این حال روس ها بیشتر از تاجیک ها از این اجازه کار و نیروی کار ارزان بهرمند میشوند. یعنی تاجیک ها همانند کارگران مهاجر در خارج از کشور (همچون افغانستانی ها در ایران که بخشی ار نیروی کار ارزان قیمت ما مدیون نیروی کار این افغان های مهاجر است) بوده و روس ها عملا از نیروی کار تاجیک ها بهره برده و حتی آنها را استثمار هم میکنند و مشکلاتی را برای آنها به وجود می آورند. چنانچه من با خیلی از آنان گفتگو کرده ام و باید گفت در روسیه خوشبخت نیستند، اما در صورت برگشت به تاجیکستان در فقر زندگی خواهند کرد . در این حال شرایط جدید می تواند به آنها  کمک کند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نظر شما نگاه کنونی سیاست خارجی تاجیکستان به روسیه با توجه به افزایش دامنه ی همکاری های دوشنبه با کشورهایی همچون ایران، چین و امریکا در جستجوی چه اهدافی است؟

 دولتمردان تاجیک بیشتر روسوفیل هستند و تمام اندیشه ها و پندار آنها مبتنی بر فرهنگ روسیه است. روس ها هم سالیان درازای در این کشور حضور داشته اند. تاجیک ها بعد از زبان مادری خود با روسی آشنا هستند. بنابراین روسیه به سادگی (بویژه در بین دولتمردان و آنها که به نحوی هم خود را وامدار روسیه می دانند و خود هم قدرت اقتصادی ندارند) از ذهن آنان خارج نخواهد شد. در این حال اکنون تاجیکستان متحد استراتژیکی ندارد، ازبکستان هم در حق تاجیک ها مشکلاتی را ایجاد میکند و اففانستان هم برای تاجیکستان محل خطر است.( چنانچه حادثه بدخشان هم دوشنبه را ترسانده است). بنابراین همه اینها موجب گرایش دوشنبه به مسکو است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: رییس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان تمدید 30 ساله حضور نظامی روس در پایگاه 201 این کشور را مثبت ارزیابی کرد و گفت در صورت اجرایی شدن توافقات بین دو کشور، حضور روس نه تنها برای دوشنبه بهتر است بلکه تبعات منفی آن در مقایسه با حضور نظامی در دیگر کشورها بسیار کمتر خواهد بود. در این حال نگاه کنونی مخالفان روشنفکر و اسلامی به روابط مسکو و دوشنبه چیست؟

من در چند ماه گذشته در تاجیکستان حضور داشتم و رسانه های این کشور را دنبال می کردم. در این حال بیشتر نیروهای مستقل تاجیک و دایره روشنفکری مستقل تاجیکستان مخالف حضور نیروهای روسیه در این کشور هستند و معتقد هستند ممکن است در صورت دادن همین گونه امتیازات به امریکا امتیازهایی بیشتری کسب کنند و از ید قدرت روسیه خارج شوند. مساله مهم این است که مخالفان معتقدند که در این قرارداد جدید( از آنجا که در این قرارداد به نظر میرسد نظامیان روس اگر جرمی مرتکب شوند نه در دادگاه های تاجیکی بلکه در روسیه دادگاهی میشوند) نوعی کاپیتولاسیون برقرار میشود. حتی این فرض مطرح بود که اگر دولتی مورد حمله پایگاه روسیه واقع شود چه وضعیتی رخ میدهد؟ علاوه بر این مخالفان معتقدندکه هر گونه جابجایی نیرو های روسی در خاک تاجیکستان باید با اجازه فرمانده نیروهای تاجیکستان باشد نه فرمانده روسی پایگاه 201 . در این حال تا جایی که من میدانم این امر در قراداد گنجانده نشده است. همچنین مخالفان به پرداخت پول برای پایگاه اشاره میکنند که روسیه  نپرداخته است. همچنین مخالفان اعتقاد دارند که روسیه قول داده از رحمان در انتخابات بعدی حمایت کند. در حالی که این امر برازنده مردم تاجیکستان نیست. در این حال اگر حزب نهضت اسلامی  با این قرارداد موفقت کرده است مصالح خود را در نظر دارد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: دستیابی به سازشنامه تمدید حضور نظامیان روسی در پایگاه 201 چه تاثیری در انتخابات آینده  ریاست جمهوری تاجیکستان دارد؟

طبیعی است که نیروهایی که قدرت راست هستند در این انتخابات بیشتر می شود. قدرت آنان هم اکنون هم بالا است و اپوزسیون تاجیکستان هم قدرت مهمی در تاجیکستان نیست. عمده مخالفان نیروهای ملی و مذهبی هستند که ابزاری در دست ندارند و رسانه ها هم چندان توسعه نیافته و در اختیار دولت است. لذا اکنون موضع دولت تقویت شده است. من در گذشته شاهد بودم که هنگامی که رحمان گزراش سالیانه به پارلمان ارائه میداد از روسیه به عنوان متحد استراتژیک نام برد، اما به ایران اشاره نکرد. در حالی که ایران همزبان  کمک های زیادی به تاجیکستان کرده است و جدا از ساخت سنگ توده دو، تونل انزناب و… را ساخته است. لذا باید گفت امضای این قرارداد به تقویت دولت انجامیده است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به سفر اخر پوتین به دوشنبه دورنمای روابط  دو کشور تاجیکستان و روسیه را با چه سناریوهایی قابل بررسی می دانید ؟

اکنون پارادوکسی موجود است. روسیه از سویی علاقمند است ازبکستان را به سوی خود کشد و  این کشور هم با هوشمندی ویژه بارکارت روسیه و امریکا بازی میکند. البته اگر اسلام کریم اف برکنار گردد و  یا از قدرت کنار رود این معادله کاملا دگرگون خواهد شد. چرا که تاجیکستان هم شدیدا تحت تضعیف ازبکستان قرار دارد و حقوق این کشور را پایمال میکند. بنابراین به نظر میرسد بنا به آنچه که مطبوعات تاجیکی میگویند روسیه در مقابل ازبکستان از تاجیکستان دفاع نکرده است. چنانچه ازبکستان چندین بار گاز را بر روی تاجیکستان قطع گرده است، اما روسیه هشدار نداده است. به نظر من روسیه گرفتار این امر  است که اگر مناسبات خود را با ازبکستان تقویت کند ارزش استراتژیک ازبکستان برابر با ارزش استراتژیک چهار کشور دیگر است. از سوی دیگر اگر روابط روسیه با ازبکستان بهبود یابد وزن تاجبکستان در نظر روس ها کاهش می یابد، اما در مقابل هر چه  ازبکستان به روسیه روی خوش نشان ندهد روابط دوشنبه با مسکو قویتر میشود. در این راستا اکنون احتمال همکاری ازبکستان با امریکا خیلی زیاد است و در نهایت هم ممکن است منطقه به سمت دو قطبی شدن پیش رود  و امریکا و  روسیه رو در روی هم قرار گیرند و نوعی توازن استراتژیک برقرار گردد.