دکتر روح اله مدبر

پژوهشگر دیپلماسی

مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC

مقدمه

هر ساله در اواخر ماه سپتامبر به همت آژانس فدرال جوانان روسیه در استان آستاراخان این کشور اجلاس بین المللی (سلیاس SELIAS ) با شرکت بیش از چهارصد نفر از منتخبین جوانان کل  کشور روسیه و کشورهای حوزه دریای کاسپین و قفقاز برگزا ر می شود. اجلاس امسال نیز با همین تعداد و در سه حوزه ( رسانه ، فعالیتهای اجتماعی و کسب و کارهای نوین ) برگزار گردید. اهمیت موضوع از آنجا است که نسل جدید در این برنامه ها ضمن آشنایی با یکدیگر به عنوان مدیران و سرمایه های کشورهایشان به تبادل تجارب فرهنگی و اجتماعی خود و تحکیم مناسبات و روابط بر مبنی دیپلماسی نوین و خط دو می پردازند. این نوع برنامه های بین المللی فرصتی بسیار ارزشمند در معرفی کشورها و شناساندن ظرفیت های مغفولی است که از عهده دیپلماسی خشک رسمی خارج است و می توان در فضای غیر رسمی و در راستای کسب منافع ملی با سرعت بیشتر آنرا عملیاتی نمود. امسال توفیقی بود  که به لطف پروردگار مهربان در این اجلاس با محوریت تدوین مدل سازی تقویت ارتباطات فرهنگی و اجتماعی نسل جدید در کشورهای حوزه دریای کاسپین و قفقاز به سخنرانی و ارائه کارگاه آموزشی بپردازم.

 همانطور که می دانیم دریای کاسپین بزرگ‌ترین دریاچه جهان است که در سایه تاریخ مشترک سیاسی، تجارب اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بسیاری میان ملل ساکن در این ناحیه به وجود آمده  و میراث دیرینه‌ای از نظر حیات مشترک انسانی پدیدارشده است.به عنوان مثال پیشینه فعالیت‌های تجاری، کشتی‌رانی و ماهیگیری در این دریا به قرن سوم هجری بازمی‌گردد. تجار روس، ایرانی، ارمنی و دیگر مردمان ساکن در این منطقه طی قرون اجناس خویش را از طریق این دریا مبادله می‌کردند. بنادر گیلان، دیلم، باکو، دربند و آستاراخان نیز رونق بسیاری داشتند و این روابط اقتصادی برپایه  مناسبات فرهنگی ملل ساحلی کاسپین استواربود.

نسل‌های بسیاری از مردمان این ناحیه مانند روس‌ها و ایرانیان با ازدواج و پیوندهای خانوادگی، روابط قومی را با یکدیگر گسترش می‌بخشیدند. این موضوع حتی امروزه در بین سالخوردگان شهرهای شمالی کشور به چشم می‌خورد. برخی از این افراد به واسطه پدران خویشدر نسل‌های گذشته نژاد و تبار روس و ایرانیدارند.

از نظر جغرافیایی کاسپین گرچه دریایی بسته است، اما شبکه راه‌های آبی آن از طریق رودهایواقع در فدراسیون روسیه، با دریای سیاه و بالتیک ارتباط دارد. رودهای بزرگی مانند اورال و ولگا به این دریا می‌ریزند. همچنین اکتشاف و ارزیابی‌های حاصل از حفاری در مناطق کاسپین ذخیره انباشته نفت در این دریا را تا 50 میلیارد بشکه برآورد می‌کنند. بدین منظور تحکیم روابط سیاسی و اقتصادی میان کشورهای حاکم بر ساحل کاسپین برای استخراج منافع ارزشمند طبیعی در سایه توسعه فرهنگ حسن همجواری بسیار حیاتی است. همین امر ضرورت دیپلماسی مؤثر همسایگان و ایجاد روابط صمیمانه کشورهای عضو را برای همکاری در زمینه‌های محیط زیستیو گسترش مبادلات بازرگانی حائز اهمیت می‌سازد. ناگفته نماند کهتقویت مناسبات اجتماعی  و فرهنگی رابطه مستقیمی با کسب منافع ملی تمام کشورهای ساحلی و توسعه صلح، ثبات، شکوفایی اقتصادی و ایجاد آینده همگانی بهتر دارد.

در نمودار ذیل بسترهای همکاری و پتانسیل‌های روابط دوستانه این کشورها ملاحظه می‌گردد.

دیپلماسی فرهنگی و رسانه ای کشورهای ساحلی

تقویت پیوند های نسل جدید در منطقه

حسن همجواری جغرافیایی

موقعیت ارتباطی و کشتیرانی مناسب

تاریخ مشترک

اشتراکات فرهنگی و قومی بی شمار

نمودار شماره 1

در این گفتار با بررسی ظرفیت‌ها و بسترهای ارتباطات فرهنگی کشورهای ساحلی کاسپین به مدلی از سامانه نوین ارتباطی دست می‌یابیم که می‌تواند در توسعه روابط حسنه میان ملت‌ها و پایه‌گذاری شبکه رسانه‌ای منسجم میان آن‌ها مؤثر باشد.

سامانه ارتباطی منطقه‌ای

مطابق تعریف، ارتباطات میان فرهنگی شکلی از مناسبات است که هدف آن تبادل اطلاعات بین فرهنگ‌های مختلف است. ارتباطات میان‌فرهنگی، از زمانی که انسان‌هایی با پیشینه‌ها و فرهنگ‌های گوناگون به تماس با یکدیگر پرداختند، سایه خود را بر سر آنان گستراند. از نظر تاریخی، اگرچه این نوع از ارتباط سابقه‌ای بس طولانی دارد، اما تدوین آن به‌صورت یک نظام علمی و دانشگاهی، مربوط به سال‌های اخیر است.در مطالعات علوم سیاسی مسئله ارتباطات فرهنگی عمدتاً ذیل بحث دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم مطرح می‌گردد. دیپلماسی فرهنگی را مجموعه اصول و شیوه‌هایی می دانند که با کمک ابزارها و روش‌های فرهنگی نسبت به انتقال پیام‌های ملی اقدام می‌کند و منافع ملی را به تحقق نزدیک می‌نماید. دیپلماسی فرهنگی به کشورها اجازه می‌دهد که با معرفیجذابیت‌های خویش، به طور مستقیم با مخاطبان خارجی، به انضمام عامه مردم و رهبران افکار، در ارتباط باشند. دیپلماسی عمومی به صورت عام و دیپلماسی نوین به صورت خاص مثال‌هایی از این مفهوم جدید هستند. به همین اعتبار، دیپلماسی رسانه‌ای شاخه‌ای از دیپلماسی عمومی یا غیردولتی محسوب می شود که به معنای استفاده از رسانه‌های ارتباط جمعی، مطبوعات و سایر رسانه‌های فراگیر به عنوان ابزار اثرگذاری است.در این عرصه رسانه یکی از ابزارهای مؤثر برای ارتباطات فرهنگی و اجتماعی است. امروزه رسانه‌ها در چگونگی تعامل کشورهای مختلف تأثیر می‌گذارند و کنش‌های جمعی را در جهت اهداف خاصی سازماندهی می‌کنند. اینترنت، یکی از رسانه‌هایی است که نقش مهمی را در ارتباطات جمعی و فرامنطقه ای‌ایفا می‌کند. به واسطه اینترنت انقلابی رخ داده که ماهیت دیپلماسی سنتی را متحول کرده است. در حالی که در سال‌های اخیر با رواج تلفن، رایانه و تلویزیون، اینترنت به وجود آمد، فناوری ارتباطی در یک تغییر اساسی از سال 2004 وارد عصر وب 2 شد. از این مقطع است که دیپلماسی نوین مطرح می‌شود.

امروزه نسل‌های جدیدجوانان در کشورهای ساحلی کاسپین بستر ایجاد ارتباطات نوین برای تفاهم اجتماعی و فرهنگی به شمار می‌روند. البته می‌توان از راهکارهای سنتی دیپلماسی رسمی و عمومی نیز بهره جست. اما ایجاد ارتباط مؤثر با جوانان که شیوه‌های ارتباطی سنتی چندان برایشان جذابیت ندارد، مستلزم روش‌های نوینی است.روش‌هایی که موجد فهم و احساسات مشترک میان این ملت‌ها گردد. چنینمفاهمه‌ای لازمه زندگی مسالمت‌آمیز در این منطقه از جهان است. برای اجتناب از تکرار تجارب تلخ روش‌هایی برای تعمیق ارتباطات فرهنگی در این مناطق پیشنهاد می‌گردد. این پیشنهادها تفاهم، نوعدوستی و همزیستی مسالمت‌آمیز را ترویج می‌کند و افکار نسل جدید را با ابزارهای رسانه‌ای مدرن پرورش می‌دهد.

ایجاد باور به صلح در میان نسل‌های جدید، جوامع دانشگاهی و نخبگان        

• تأسیس رسانه‌های ارتباطی جدید برای گسترش ارتباطات فراملی و منطقه‌ای با رویکرد تولید محتوای مثبت
• توسعه بسترهای گردشگری میان کشورهای ساحلی مانند زیرساخت‌های فردوگاهی و لغو روادید
• تأسیس و فراگیری شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای به زبان کشورهای منطقه
• تولید آثار هنری، مستند و فیلم‌های فاخر تاریخی با هدف نزدیکی هر چه بیشتر مردمان کاسپین مانندSelias / new generation/ caspian media
• توجه به ظرفیت شبکه‌های اجتماعی برای گسترش ارتباطات میان فرهنگی و ایجاد گروه‌ها و کنفرانس‌های زنده اینترنتی
• برگزاری سمینارها و کارگاه‌های آموزشی مشترک در ارتباط با دریای کاسپین و فرهنگ‌ها و مردمان آن
• انتشار بولتن علمی مشترک به زبان روسی، فارسی، آذری
• ایجاد تسهیلات لازم جهت ترویج زبان کشورهای ساحلی
• ایجاد شبکه ارتباطی نخبگان منطقه‌ای برای فعالیت مؤثر در طول سال

اما یکی از راه‌های توسعه این فعالیت‌ها توجه به سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد[1] است.بنابه تعریف گروه غیردولتی و مردم‌نهاد به سازمانی گفته می‌شود که مستقیماً بخشی از ساختار دولت محسوب نمی‌شود؛ اما نقش بسیار مهمی به‌عنوان واسطه بین تمامی مردم و قوای حاکم ایفا می‌کند. بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد غیرانتفاعی هستند و در راستای این هدف فعالیت می‌کنند.در این خصوص اگر بخواهیم به مدلی از ارتباطات فرهنگی و اجتماعی میان ملت‌های ساکن سواحل کاسپین بپردازیم، نمودار ذیل راهگشا خواهد بود.

دیپلماسی نوین جوانان

نسل جدید جوانان به عنوان جامعه هدف

رسانه ها و شبکه های اینترنتی به عنوان بستر روابط

ارتباطات علمی و دانشگاهی

دیپلماسی رسمی و ارتباطات سیاسی

ارتباطات فرهنگی و اجتماعی

نمودار شماره 2

گفتنی است که تمامی این فعالیت‌ها در راستای دیپلماسی فرهنگی و ارتباطات اجتماعی صورت می‌گیرد و با هدف گسترش صلح و ثبات میان کشورهای ساحلی کاسپین مطرح می‌گردد. برای غلبه بر مسائل حاشیه‌ای و منفی در منطقه، ابتدا باید باور به حیات مشترک انسانی و خیر جمعی همانند گذشتهدر میان ملت‌های ساحلی کاسپین پدید آید. خیر جمعی در سایه اتحاد منطقه‌ای در سطح سیاسی و همبستگی فرهنگی در عرصه اجتماعی و مردمی پیگیری می‌شود و بحران‌های سیاسی، قومی و زیست محیطی را قابل حل می‌نماید. امید است که با آموزش و ترویج فرهنگ صلح در این منطقه از جهان چنین آرمانی میسر شود.

واژگان کلیدی:مدل‌سازی، تقویت ارتباطات فرهنگی ،اجتماعی، نسل جدید ،کشورهای حوزه دریای کاسپین ، قفقاز

1- Non-Governmental Organization