دکتر سعید خالوزاده

استاد دانشگاه، پژوهشگر ارشد مطالعات اروپا

بیان رخداد

موضوع عضویت ترکیه در اتحادیه اروپایی یکی از غامض ترین موارد در روند عضویت یک کشور در این اتحادیه است. ترکیه از سالها قبل درخواست عضویت خود را اعلام کرده و اصلاحات زیادی را در چارچوب سیاستهای کشور بر اساس معیارهای اروپایی انجام داده است. ترکیه از اولین کشورهایی است که درخواست عضویت در اتحادیه اروپایی را داشته لکن هنوز نه تنها به این هدف نائل نشده بلکه امروزه چشم انداز عضویتش مبهم تر از همیشه است. تحولات داخلی اخیر ترکیه به این روند دامن زده و فضای تعاملات طرفین تاریکتر از قبل است. اعتراضات گسترده مردمی در میدان تقسیم استانبول در چند ماه گذشته موضعگیری شدید اتحادیه اروپایی را بدنبال داشت و روابط ترکیه با این اتحادیه و بخصوص موضوع پیوستن این کشور به اتحادیه اروپایی را وارد فاز جدیدی کرد.

ترکیه از سالها پیش یک موافقتنامه منطقه آزاد گمرکی و تجارت آزاد با اتحادیه منعقد نموده و روابط اقتصادی تجاری طرفین در چارچوب این موافقتنامه صورت می گیرد. حجم مبادلات تجاری طرفین بیش از 100 میلیادر یورو می باشد و ترکیه تبدیل به یکی از شرکای اصلی تجارت خارجی اتحادیه اروپایی شده است. ترکیه امیدوار است در یکصدمین سالگرد استقلال این کشور در سال 2023 به اتحادیه اروپایی بپیوندد و استراتژی خود را در این راستا تنظیم کرده است. اخیرا وزرای امور خارجه اتحادیه اروپا در نشست خود در لوکزامبورگ، از سر گیری مذاکرات برای عضویت ترکیه در اروپا را از تاریخ 5 نوامبر (16 آبان) مورد تصویب قرار دادند.

واژگان کلیدی : ترکیه، اتحادیه اروپایی، اردوغان، عضویت

تبیین رخداد   

تحولات چند ماهه اخیر در روابط ترکیه و اتحادیه اروپایی نشان می دهد که مناسبات طرفین علیرغم خویشتنداری هایی که از سوی دو طرف اتخاذ می شود لکن بازهم چنان عادی نیست و کوچکترین موضوع می تواند آنرا ملتهب نماید. علت این امر عدم موافقت واقعی کشورهای اروپایی به عضویت ترکیه در اتحادیه اروپایی است. عضویت ترکیه قبل از هر چیز اثرات راهبردی و کلان داشته و معادلات قدرت در اتحادیه اروپایی و کشورهای بزرگ آنرا بهم میریزد.

با وجود اینکه سیاستمداران ترکیه گام‌های بسیاری را برای انجام اصلاحات مدنظر اروپا برداشته بودند تا ضمن فراهم کردن زمینه‌های عضویت در اتحادیه اروپا به چانه‌زنی‌های دیپلماتیک مؤثرتر با اعضای این اتحادیه بپردازند،‌ نحوه تعامل طیب اردوغان با مخالفان، اوضاع را تغییر داد. تندروی زیاد دولت اردوغان در برابر تظاهرکنندگان میدان تقسیم و آشوب و ناآرامی چند هفته ای در بزرگترین شهر‌های ترکیه منجر به واکنش کشورهای اروپایی شد.

ترکیه برای عضویت در اتحادیه اروپایی، راه دور و درازی را طی کرده است. مقامات ترکیه نخستین بار آوریل 1987 درخواست پیوستن به جامعه اقتصادی اروپا را ارائه کردند. ترکیه دسامبر 1999، به طور رسمی به عنوان کاندیدای عضویت در اتحادیه اروپا شناخته شد و بعد از آن، در اکتبر 2005 اعضای اتحادیه اروپا با آغاز گفت‌ وگوهای الحاق ترکیه به این اتحادیه موافقت کردند و به این ترتیب این کشور در موقعیت جدیدی قرار گرفت و مذاکرات طرفین در برخی سرفصلها شروع شد.

ترکیه از آن زمان ملزم شد، معیارهای همگرایی کپنهاگ را جهت واجد شرایط شدن عضویت در اتحادیه اروپا در پیش بگیرد و رویکردهای خود را با استانداردهای این سازمان هماهنگ کند. اگرچه در طول این سال‌ها، مذاکرات ترکیه و اتحادیه اروپا با فراز و نشیب‌های متعددی همراه بوده اما همواره مسیر رو به جلویی را طی می‌کرده است. ترکیه امیدوار است در یکصدمین سالگرد استقلال این کشور در سال 2023 به اتحادیه اروپایی بپیوندد و استراتژی خود را در این چارچوب تنظیم کرده است.

       گویا مواضع و اظهارات رجب اردوغان نخست وزیر ترکیه همواره موجب ناخرسندی اتحادیه اروپایی و مسئولین آن است. نگاهی به تحولات چند ماهه اخیر در روابط ترکیه و اتحادیه اروپایی نشان می دهد که مناسبات طرفین علیرغم خویشتنداری هایی که از سوی دو طرف اتخاذ می شود لکن بازهم چنان عادی نیست و کوچکترین موضوع می تواند آنرا ملتهب نماید. شاید هم اصرار ترکیه، کشوری با 98 درصد مسلمان، برای پیوستن به اتحادیه اروپایی، باشگاهی از کشورهای مسیحی، واقعا مورد رضایت قلبی کشورهای اروپایی نیست و اگر هم مذاکراتی در این باب صورت می گیرد بیشتر بخاطر موافقتی است که اتحادیه در سال 2005 برای آغاز مذاکرات عضویت با ترکیه منعقد کرده و یا برخی الزامات راهبردی و ژئوپلیتیک این زمینه را بوجود آورده است. ولی بسیاری علائم نشان می دهد که اتحادیه اروپایی، کشورهای عضو آن و بسیاری از مقامات و شخصیتهای اروپایی واقعا مایل به عضویت ترکیه، کشوری با 75 میلیون جمعیت در اتحادیه اروپایی نیستند. عضویتی که قبل از هر چیز اثرات راهبردی و کلان داشته و معادلات قدرت در اتحادیه اروپایی و کشورهای بزرگ آنرا بهم میریزد. از این دیدگاه طبیعی است که این کشورهای قلبا مایل به عضویت ترکیه با جاه طلبه های منطقه ای نیستند.

این در حالی است که بدنبال یکسری مذاکرات بین اتحادیه اروپا و کرواسی، کرواسی از ژوئیه گذشته به عنوان بیست و هشتمین عضو به این اتحادیه پیوست. به عبارت دیگر، اتحادیه اروپا تاکنون نشان داده که حتی حاضر نیست با ترکیه بر سر عضویتش در اتحادیه وارد گفت‌‌وگوهای جدی و مستمر شود و در این چند سال سعی کرده تا با بهانه‌های مختلف و به هر صورت شده از زیر بار مذاکره طفره رود. بر خلاف ترکیه، اتحادیه اروپا برای کشورهای شرق اروپا تا حوزه بالکان این نحو برخورد را ندارد و درست بالعکس ترکیه، روند عضویت این کشورها را با جدیت دنبال می‌کند که عضویت کرواسی یکی از موارد آشکار این سیاست اتحادیه اروپاست. رومانی و بلغارستان نیز از سال 2007 وارد اتحادیه اروپایی شدند؛ در حالی که از نظر ترکیه این کشورها شرایط ترکیه را نیز نداشته و معیارهای لازم را نتوانسته اند رعایت کنند.

مواضع مقامات ترک همیششه دستاویز انتقاد اتحادیه اروپایی قرار می گیرد. سخنان اخیر رجب اردوغان نخست وزیر ترکیه نیز موجب واکنش پارلمان اروپایی شد. بنظر می رسد لجاجت اردوغان در برابر مخالفانش و سرکوب و تهدید و بازداشت آنها دولت ترکیه را در شرایط دشواری قرار داده است و هم اکنون نه تنها در صحنه داخلی با بحرانی فراگیر روبروست، بلکه در عرصه خارجی نیز با معضلی روبرو شده و رویای دیرینه ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپایی ها نیز به چالش کشیده شده است. موج اعتراضات داخلی علیه سیاست‌های دولت اردوغان که با اعتراض گروه کوچکی طرفدار محیط زیست به تخریب پارکی در میدان تقسیم استانبول، به جریان افتاد، بحث پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا را با مانعی بزرگ روبرو کرد.

تركیه از سال ۲۰۰۵ رسما خواستار عضویت در اتحادیه اروپا شده است كه تاكنون به نتیجه ای نرسیده است. اگرچه تاکنون در مورد برخی سرفصلها مذاکراتی بین ترکیه و اتحادیه اروپایه صورت گرفته ولی بنظر نمی رسد ترکیه در چشم انداز 10 سال آتی شانسی برای پیوستن به اتحادیه اروپایی داشته باشد. تظاهرات گسترده 8 روزه اخیر و بازتاب گسترده آن در صحنه جهانی می تواند زمینه بسیار خوبی را برای مخالفین عضویت ترکیه در اتحادیه اروپایی فراهم کند.

تاکنون البته مذاکراتی در خصوص برخی سرفصلهای مورد نظر اتحادیه اروپایی با ترکیه شروع شده و برخی گامها برداشته شده است لکن این روند بسیار کند بوده و هر از چند گاهی مواجه با موانع و بن بست های زیادی می شود تا جایی که به تعلیق و توقف مذاکرات می انجامد و این موضوع برای رهبران ترکیه بسیار سخت است. این مذاکرات از 3 سال تاکنون متوقف بوده و اخیرا وزرای امور خارجه اتحادیه اروپا در نشست  خود در لوکزامبورگ، از سر گیری مذاکرات برای عضویت ترکیه در اروپا را از تاریخ 5 نوامبر (16 آبان) مورد تصویب قرار دادند.

هانس اسوبودا رئیس گروه سوسیالیست ‌های پارلمان اروپا اخیرا اظهار داشت: نخست‌وزیر ترکیه بیش از هر زمان شیوه استبداد را در پیش گرفته است و ترکیه در حال فاصله گرفتن از ارزش‌ها و اصول اتحادیه اروپاست. وی در مصاحبه‌ای با روزنامه تودی زمان در شهر استانبول گفت: حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه اخیرا اقدامات جدیدی را انجام داده است اما این حزب در حال حاضر تبدیل به یک جنبش محافظه‌کار با رهبران مستبد شده است. وی همچنین از حزب عدالت و توسعه ترکیه به ویژه در زمینه لفاظی‌های آن در قبال زنان و مساله آموزش انتقاد کرد. اسوبودا همچنین از اردوغان خواست: به زنان و جوانان کشورش نگوید چطور زندگی کنند. وی تاکید کرد: چنین سیاست‌هایی ترکیه را از اتحادیه اروپا دور می‌کند.

اسوبودا همچنین ترکیه را یک شریک راهبردی اروپا دانست و گفت: ما نمی‌خواهیم ترکیه را از دست بدهیم. وی از گشایش فصل‌های جدیدی در مذاکرات ترکیه با اتحادیه اروپا به ویژه فصل 23 و فصل 24 که متمرکز بر امور بنیادین و آزادی‌ها هستند، حمایت کرد. به گفته اسوبودا دولت‌های مستبد از ابزارهای اقتصادی به منظور اقدام علیه مخالفان خود استفاده می‌کنند و وی چنین مساله‌ای را در دولت حزب عدالت و توسعه دیده است. بنظر می رسد آغاز مذاکرات مربوط به این دو فصل ترکیه را با اتحادیه اروپایی در مسائل مربوط به آزادی های دچار چالش و مشکل خواهد کرد. اسوبودا همچنین تاکید کرد که ترکیه از سیاست‌های مبهم رنج می‌برد زیرا سیاست‌های این کشور مکررا تغییر می‌کند. از جمله سیاست آن در قبال مساله کردها و همچنین مساله سوریه. وی گفت در خصوص مساله کردها ما نیازمند دیدن نتایج در قبال این مساله هستیم اما من نتایج چندانی را نمی‌بینم. وی به‌رغم استقبال از نشست اردوغان با مسعود بارزانی، رئیس منطقه خودمختار کردستان عراق تاکید کرد که این نشست اگر هدفش پیشبرد حقوق همه کردها بود می‌توانست تبعات مثبتی داشته باشد.

رئیس سوسیالیست ‌های پارلمان اروپا همچنین در اظهارنظر درباره مسائل منطقه‌ای تاکید کرد که صلح در منطقه اگر که یک تعادل میان ترکیه، ایران، عربستان و مصر وجود داشته باشد، امکان پذیر است. وی خاطرنشان کرد: من حامی تقویت روابط با هر چهار کشور مذکور به منظور حل و فصل بحران سوریه هستم. من نمی‌خواهم مردم در سوریه توسط طرف‌های درگیری کشته شوند.

تحلیل رخداد

بطور کلی بنظر نمی رسد که اتحادیه اروپایی و بسیاری از کشورهای عضو آن تمایل چندانی به عضویت ترکیه در شرایط کنونی داشته باشند و اگر هم جلسات و گفتگوهایی صورت می گیرد عمدتا با اکراه و شک و تردید است و لذا هر واقعه ای که بتواند در این روند اخلال ایجاد کند و آنرا به تعویق اندازد با خرسندی و موافقت ضمنی یا علنی اتحادیه اروپایی مواجه می شود. اگرچه در طول این سال‌ها، مذاکرات ترکیه و اتحادیه اروپا با فراز و نشیب‌های متعددی همراه بوده اما همواره مسیر رو به جلویی را طی می‌کرده است. ترکیه امیدوار است در یکصدمین سالگرد استقلال این کشور در سال 2023 به اتحادیه اروپایی بپیوندد و استراتژی خود را در این چارچوب تنظیم کرده است. این در حالی است که اتحادیه اروپایی و بسیاری از کشورهای عضو آن و همچنین افکار عمومی اروپایی خیلی مشتاق استقبال از ترکیه نیست و همین موضوع کار ترکیه را مشکل می کند.

تحولات داخلی ترکیه همواره نقش تاثیرگذار و سلبی در روند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا داشته و همواره اتحادیه یا کشورهای عضو آن مواردی برای انتقاد از ترکیه و متوقف کردن روند الحاق می یابند. اعتراضات گسترده مردمی در میدان تقسیم استانبول طی چند ماه گذشته موضعگیری شدید اتحادیه اروپایی را بدنبال داشت و روابط ترکیه با این اتحادیه و بخصوص موضوع پیوستن این کشور به اتحادیه اروپایی را وارد فاز جدیدی کرد.

برخی از اعضا اتحادیه اروپا عنوان می کنند مرزهای مشترک ترکیه با ایران، عراق، سوریه، ارمنستان و گرجستان، اتحادیه را با مشکلات جدید امنیتی مواجه خواهد کرد و توسعه مرزهای اروپا به بی‌ثباتی، منازعه و تروریسم منجر خواهد شد و لذا معتقدند که اتحادیه اروپا نباید با مناطق تنش‌زا همسایه شود. برقراری روابط نزدیک و دور از تنش بین ایران و ترکیه می تواند مورد استقبال اتحادیه قرار گیرد.