کارشناس و استاد جامعه شناسی فرهنگی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
کشورهای عضو اکو به علت همسایگی با ایران و نزدیکی‌های فرهنگی و تاریخی با کشورمان، از مناطقی است که ارتباط مؤثر و مستمر با آنها می‌تواند منافع زیادی را برای ایرانی تأمین نماید اما به نظر می‌رسد آنچنان که باید از استعداد این منطقه در عرصه دیپلماتیک و دیپلماسی فرهنگی بهره‌برداری نشده است. در این بین همجواری تاریخی و فرهنگی ایران با ملل و اقوام منطقه عاملی مهم جهت توسعه همکاری‌های همه جانبه به حساب می‌آید. در این بین با واکاوی بیشتر این امر و شناخت بیشتری از نقش و نفوذ دیپلماسی فرهنگی ایران در این مناطق به گفتگویی با دکتر دکترعلیقلی جوکار پرداخته‌ایم:
واژگان کلیدی: فرصت‌ها، چالش، فرهنگی، ایران، کشورهای عضواکو
مركز بين المللي مطالعات صلح: نقش دیپلماسی فرهنگی و نفوذ فرهنگی ترکیه را در مقایسه با ایران در کشورهای عضو اکو چگونه مورد تحلیل قرار می‌دهید؟
همان طور که می دانیم هسته مرکزی کشورهای عضو «اتحادیه اقتصادی اکو» شامل کشورهای پاکستان، ایران و ترکیه بود که در اویل انقلاب از اهمیت آن مقداری کاسته شد اما بعد از آن رفته رفته با پیوستن کشورهای تازه استقلال یافته آسیاس میانه بر اهمیت آن افزوده گشت. ترکیه به عنوان یکی از رقیب‌های فرهنگی و اقتصادی ایران بعد از عربستان سعودی در منطقه، ضمن حفظ روابط حسنه و انعقاد قراردادهای امنیتی وحسن همجواری با ایران، به عنوان تنها راه ارتباط خشکی و امنِ اقتصادی مهم ایران با اروپا و غرب در دورهٔ تحریم‌های اقتصادی بین المللی در دوران جنگ عراق با ایران، توانست اعتماد نسبی ایران را جلب کرده، و از تحریم اقتصادی بین المللی ایران و خلأ حضور اقتصادی ما در کشورهای منطقه به خصوص «کشورهای عضو اکو» نهایت بهره برداری را در جهت منافع ملی و اقتصادی خویش برداشته و اقتصاد بیمار خود را نجات دهد. به علاوه ترکیه با استفاده از بازار اقتصادی ایران و نفوذ همزمان در کشورهای عضو اکو شامل کشورهای پاکستان و کشورهای آسیای میانه و ترک زبان که قبلاً بخشی از خاک ایران و حوزه تمدنی و فرهنگی و سرزمینی ایران محسوب می‌شدند و نفوذ در کشورهای منطقه و عربی چون مصر، فلسطین و کشورهای عربی خلیج فارس و … تونست خلأ حضور فرهنگی و اقتصادی ایران را پُر کرده و با بستن پیمان نهای دوگانه و چندگانه اقتصادی، امنیتی و فرهنگی، و توسعه اقتصاد جهانگردی و توریستی و مهاجرتی، موقعیت اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و منطقه‌ای خود را ارتقاء دهد و در بسیار از موارد ایران را حتی در کشورهای و مردمی که ایران برای آنها بسیار هزینه‌های سیاسی و اقتصادی و بین المللی کرده بود همچون فلسطین، با کمترین هزینه ایران را پشت سر بگذارد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: دلایل و چالش‌های قرار نگرفتن ایران در جایگاه مناسب در برقراری روابط فرهنگی شایسته با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز را چه می دانید؟
دیپلماسی کشور ما از سرمایهٔ فرهنگی و فرصت‌های پیش آمده ناشی از استقلال کشورهای حوزه آسیای میانه و قفقاز از شوروی سابق که دارای علقه های مشترک فرهنگی، تاریخی و نژادی با یکدیگر هستیم را محروم کرد و نه تنها نتوانستیم از این فرصت عالی فرهنگی، اقتصادی و استراتژیک بهرهٔ لازم را ببریم و از این فرصت در جهت هگرایی هرچه بیشتر با مردم این کشورها که در ابتدا بسیار هم ابراز تمایل و علاقه به مردم و سرزمین اصلی و مادری خود یعنی ایران می‌کردند، استفاده کنیم بلکه با در پیش گیری سیاست‌های اشتباه منطقه‌ای که بعضاً با تحریک‌های دشمنان و رقیبان منطقه‌ای و فرامنطقه ای تبدیل به چالش می‌گردید، باعث فاصله گیری مردم، نخبگان دولتی و غیر دولتی آنها نسبت به سرزمین اصلی ایران هم شدیم. بنابراین؛ عدم سیاست‌های منطقه‌ای کشور ما، استفاده و بهره برداری کشورهایی چون چین و روسیه و در برخی موارد آمریکا در برآوردن نیازهای اقتصادی و تکنولوژی و امنیتی آنها، بهره برداری کشورهای رقیب منطقه‌ای ما همچون عربستان و ترکیه (؛ بخصوص با تحریک کشورهای ترک زبان به مخالفت با ایران، و تحریک‌های قومی و رواج پان ترکیسم) و دخالت کشورهای منطقه‌ای چون اسرائیل و آمریکا و حتی روسیه، سبب شدند که کشور ما نتواند در جایگاه مناسب خویش از لحاظ برقراری روابط مناسب و درخور شأن مردم و کشور ما با این کشورها ارتباط در زمینه‌های مختلف بخصوص روابط فرهنگی داشته باشد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: فرصت‌ها و راهبردها و راهکارهای ارتقا روابط و نفوذ بیشتر فرهنگی ایران با کشورهای عضو اکو را در چه حوزه‌ها و مسائلی می دانید؟
به نظر می‌رسد در روابط منطقه‌ای و با کشورهای حوزه نفوذ فرهنگی ایران بخصوص کشورهای عضو اکو، باید بتوانیم این اطمینان را به آنها بدهیم که ایران به منافع ملی آنها احترام می‌گذارد و حساسیت آن را درک می‌کند و در نظر می‌گیرد. همچنین به آن نشان دهیم که سیاست ما برپایهٔ احترام متقابل به منافع ملی آنها بوده وقصد مداخله در امور آنها را نداریم و اعتماد آنها را در عمل هم بدست آوریم. پس از این اعتماد آفرینی می‌بایست بتوانیم با برقراری و ایجاد شبکه روابط اقتصادی گسترده و پیچیده با این کشورها و حتی با دیگر کشورهای منطقه، زمینه نفوذ بیشتر کشورهای رقیب ایران در منطقه و فرامنطقه ای را کاهش دهیم. افزایش شبکه‌ای از روابط اقتصادی گسترده و حیاتی می‌تواند از بروز بسیاری از بحران‌های همجواری و منطقه‌ای جلوگیری کند و قدرت چانه زنی دیپلماسی کشور ما را در منطقه بالا ببرد. به عنوان مثال چنانچه ما با کشور رقیب اما در عین حال همسایه خود یعنی ترکیهعلی رغم چالش‌های زیاد بخصوص در عراق و سوریه و مسئلهٔ کردها، روابط اقتصادی گسترده و پیمان‌های امنیتی متعدد نداشتیم چه بسا بخاطر اختلاف در منافع سیاسی و فرهنگی بارها روابطمان دچار چالش شدید گردیده بود اما نیاز اقتصادی ما در دوران جنگ تحمیلی و تحریم‌های اقتصادی ما و همچنین نیاز ترکیه به بازار پرسود ایران و تنش‌های مرزی ترکیه با p.k.k باعث جلوگیری از هرگونه چالش و بحران غیرقابل کنترل گردید. این الگویی مناسب است که ما می‌توانیم با سایر کشورهای عضو اکو و حتی کشورهای خارج اکو در منطقه داشته باشیم.
مركز بين المللي مطالعات صلح: تقویت دیپلماسی فرهنگی در کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز تا چه حدی می‌تواند سبب تقویت جایگاه ژئوپلتیک و استراتژیک ایران در کشورهای عضو اکو شود؟
همان طور که در توضیحات بالا گفته شد در سیاست‌های منطقه‌ای ما ضروری است نسبت به سیاست‌های گذشته یک نوع بازنگری صورت گیرد. در این بازنگری و در ارتباط با مردم و دولت کشورهای آسیای میانه و قفقاز، ضمن بدست آوردن اعتماد آنها، لازم است بر حسن همجواری، تاکید بر مشترکات فرهنگی، احترام به منافع ملی آنها، و توجه به حساسیت‌های روشنفکران و نخبگان مردمی و دولتی آنها، به صورت عملی و در بلند مدت زمینه حضور مجدد مردم این کشورها و ایجاد زمینه‌ها و تشویق سفرهای تفریحی و فرهنگی و گردشگری در کشورهای متقابل و سرمایه گذاری‌های فرهنگی و اقتصادی و سایر زمینه‌های مورد توافق، به عنوان یک سیاستگذاری و استراتژی بلند مدت و طولانی، مورد توجه قرار گیرد و سعی شود از بروز ایجاد بحران‌های غیرضروری دوری و پرهیز گردد. به نظر می‌رسد با اعمال این استراتژی و تاکید بر علائق فرهنگی و تاریخی مورد علاقه متقابل این کشورها با مردم و کشور ما باعث بازگشت، تقویت و تحکیم جایگاه مناسب کشور ما با کشورهای مذکور گردد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: به نگاه شما با توجه به وجود رقیبان عمده ایران در کشورهای عضو اکو چشم انداز نقش و نفوذ فرهنگی ایران در این مناطق چگونه مورد بررسی و ارزبی شما قرار می‌گیرد؟
به نظر می‌رسد در صورت رعایت مفاد پاسخ به سؤال های فوق ما می‌توانیم چشم انداز مناسبی نسبت به افزایش نقش و نفوذ فرهنگی خویش در میان کشورهای آسیای میانه و قفقاز و حتی در کشورهای عربی و حتی در میان مردم ترکیه، پاکستانم، افغانستان، هند و کشمیر تا بنگلادش داشته باشیم. بنابر این اگر این استراتژی و سیاست را مبنای سیاست منطقه‌ای و در ارتباط با جهان اسلام قرار دهیم و بر آن پای فشاریم، دست رقیبان ما همچون عربستان و ترکیه در بلند مدت خالی خواهد ماند و ما به جایگاه اصلی خود نزدیک خواهیم شد. انشاءالله.
