دکتر مریم خالقی نژاد
تحلیلگر مسائل خاورمیانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح ipsc
عربستان سعودی و ایران رقبای دیرینه، به دنبال حل مسائل متضاد خود و کاهش تنش از طریق گفت و گو به عنوان راه جدیدی برای همکاری هستند. پس از جنگ نامتقارن منطقه‌ای، نبردهای نیابتی و سرزنش متقابل از سال 2016، عربستان سعودی و ایران جنگ بلندمدت قدرت سنی و شیعه خود را اکنون به گفت‌وگوهای مستقیم تبدیل کرده و روند جدیدی برای کاهش تنش در اوایل سال جاری آغاز کرده اند.
در سیاست خارجی استراتژیها بر اساس منافع کشورها تعیین می گردد به همین دلیل چیزی تحت عنوان تخاصم دائمی و یا دشمن دائمی وجود ندارد . از آنجایی که دو کشور ایران و عربستان از قدرت های منطقه ای هستند اکنون بعد از سالها تقابل، گویی اقداماتی اولیه برای همکاری میان دو قطب قدرت منطقه مشاهده می شود. یکی از مهمترین علت های این تغییر نه چندان محسوس، منافع ملی و منطقه ای و جهانی است که اکنون متاثر از اتفاقات مهم خاورمیانه به خصوص در دو سال اخیر می باشد. عواملی همچون وضعیت افغانستان و سیستم نوپای طالبان، اوضاع یمن و شکست تقریبی عربستان در آنجا،حضور موثر ایران در یمن، مشکلات سوریه، فعالیت تروریست های داعش، خروج نظامی امریکا، انتخابات عراق و امثالهم همه و همه، استراتژی و چشم انداز قدرت های مختلف بالاخص ایران و عربستان را برای همکاری با کشورهای دیگر تغییر داده است.
بی تردید با چنین آشفته بازارِ امنیتی در برخی مناطق خاورمیانه، منافع مختلف کشورهای این منطقه را تحت تاثیر قرار داده است تا جایی که خلاء همکاری کشورهای منطقه به خصوص کشورهای قدرتمند مانند ایران و عربستان بر سرنوشت این آشفتگی بسیار موثر افتاده و اکنون منافع ملی و منطقه ای عربستان و ایران نیز تحت تاثیر عوامل مختلف نیاز به همگرایی بیشتر میان تهران-ریاض را نمایان تر ساخته اند.
بعد از همه این اتفاقات در ماه های گذشته خبر توافق و مذاکره میان تهران و ریاض مرکز توجه اخبار سیاسی مختلف بوده و هست. مذاكرات بین مقامات تهران و ریاض در زمانی انجام می شود كه بسیاری از بازیگران منطقه در حال تنظیم مجدد سیاست های خارجی خود هستند. در این بحبوحه ، دولت‌های خاورمیانه با تمرکز بیشتر بر فرصت‌های اقتصادی، تجاری، و سرمایه‌گذاری و علاقه به اجرای سیاست‌های خارجی کم‌هزینه‌تر، رویکرد متفاوتی به منطقه دارند. قدرت های مختلف دریافته اند که تمایل به مذاکره میان تهران و ریاض در صورت حاصل شدن برخی همکاری ها هرچند مقدماتی، منجر به افزایش قدرت هر دو کشور و سپس استقلال بیشتر منطقه خواهد شد که در صورت ایجاد استقلال در منطقه می توان نتایجی از قبیل ثبات- امنیت، توسعه و … را بیشتر مشاهده کرد.
نکته ای که در اینجا وجود دارد آن است که عربستان دریافته است که اتحادش با کشورهای خارجی و غربی کمتر از اتحاد با قدرت های منطقه مانند ایران برایش سودآور خواهد بود. اگرچه هنوز در پله های آغازین و قدم های اولیه این تمایل به همکاری هستیم، اما نباید فراموش کنیم که تمامی تحولات منطقه خاورمیانه لحظه به لحظه در حال تغییر است و وضعیت سیاسی و امنیتی خاورمیانه زمینه تغییرات جدید و برخلاف وضع کنونی را دارد که مانع از پیشرفت همکاری و قدم های بعدی ریاض و تهران گردد. در ادامه فرصت های همکاری دو کشور مورد بررسی قرار گرفته است.
در وهله اول از نظر سیاسی برای هر دو کشور افزایش وجهه بین المللی و منطقه ای را در پی خواهد داشت. ریاض متوجه شده که ایرانی‌ها همیشه یک همسایه دائمی خواهند بود و ایالات متحده همیشه برای حمایت از آل سعود در برابر ایران حضور نخواهد داشت. با روی کار آمدن دولت بایدن ریاض احساس تغییر برخی سیاست های شریک پیشین خود را ملموس تر از هر دوره ای دریافت کرده است اگرچه ممکن است این تغییرات حتی ظاهری باشد لذا رویه سیاست خارجی بایدن نیز در این امر موثر و تاثیرگذار است. چرا که تمایل به ادامه مذاکرات برجام را اگر خوش بینانه ببینیم و توافقی میان امریکا و ایران حاصل شود بی تردید سیاست های قهرآمیز ریاض در مقابل تهران بی نتیجه خواهد ماند و منافع آنها دچار زیان خواهد شد.
استقلال سیاسی و ثبات منطقه و جلوگیری از تضرر بیشتر عربستان برای مساله یمن که خروج عربستان از یمن هم جلوی ضرر را برای ریاض می گیرد و هم منجر به ایجاد ثبات بیشتر در یمن و نهایتا منطقه خواهد شد.
تاثیر این توافق بر مساله برجام برای ایران و نشان دادن همگرایی با کشورهای مختلف در پیشبرد برجام هم مهم است.
نزدیکی بیشتر میان کشورهای عضو خلیج فارس و همکاری بیشتر اتحادهای منطقه ای نيز بايد مد نظر قرار گيرد.
از نظر اقتصادی ؛ مساله نفت و تلاش هر دو کشور برای خارج شدن از اقتصاد متکی به نفت که نیازمند روابط خوب با کشورهای مختلف به خصوص کشورهای همسایه است قابل ذکر است که برای عربستان دستیابی به اقتصادی بدون نفت، افزایش اقتصاد و تقویت بخش خدمات عمومی در اولویت بالایی قرار دارد. عده ای نیز از تاثیرات اتفاقات آرامکو و کاهش تولید نفت نیز سخن به میان آورده اند .
برنامه تقویت روابط اقتصادی دولت جدید ایران با کشورهای منطقه ،کاهش تاثیر تحریم های امریکا و غرب بر اقتصاد ایران از طریق ایجاد برخی روابط تجاری و اقتصادی با عربستان که قطب اقتصادی منطقه محسوب می شود. از نظر اقتصادی آنچه که قابل درک است این است که عربستان به عنوان هجدهمین اقتصاد جهان و اولین اقتصاد منطقه در یک طرف قضیه با درآمدهای میلیاردی نفت قرار دارد و در طرف دیگر ایران با منابع بسیار زیاد و توانایی تجارت بالا قرار گرفته است. بازار عربستان به به روی همه کالاهای با کیفیت همیشه باز بوده است بنابراین ایران با دستیابی به این بازار و تجارت کالاهای خود هم می تواند از بازار عربستان بهره ببرد که سالهای طولانی به دلیل قطع روابط از آن بی بهره بوده است و هم می توان به صورتی مسیری را باز کند تا به تجارت با کشورهای دیگر از طریق عربستان بپردازد. عربستان در زمینه آهن آلات، مواد معدنی، تجیهزات پزشکی و هزاران مورد دیگر وارد کننده بسیار خوبی از سراسر جهان است که کشور ایران در منطقه توانایی تولید این اقلام را دارد و در صورت ایجاد ارتباط و توافق میان طرفین می تواند بازاری مناسب را در نیازمندی های عربستان به دست آورد که هم برای عربستان به صرفه است و هم برای ایران سودآور خواهد بود. شاید از مهمترین موارد اقتصادی که بتواند به صورت چشمگیری در این کشور صادر شود صنایع سنتی است که طرفداران بسیار زیادی را در این کشور دارد. یکی از موارد دیگر اقتصادی که در صورت مذاکره میان دو کشور حاصل می شود افزایش توریست ها به خصوص توریست های مذهبی می باشد که در بعد از توریست های مذهبی می توان توریست درمانی و یا در زمینه علمی نیز میسر افتد.
قدرت استراتژیکی ایران در تنگه هرمز و کانال سوئز و تاثیر آن برای عربستان نیز از دیگر موارد مهم است. نکته مهم اقتصادی آن است که در صورت حصول برخی همکاری ها، ایران می تواند از موقعیت عربستان به عنوان پلی برای ایجاد برخی روابط تجاری و ترانزیت کالاهای خود به کشورهای دیگر استفاده نموده و برای عربستان نیز مزیت های دو چندانی در زمینه رسیدن به چشم انداز اقتصاد بدون نفت دارد.
در یک جمع بندی، زمان و شرایط کنونی در منطقه و جهان، استراتژی همکاری را به عنوان الزامات سیاست خارجی در پیش روی هر دو کشور قرار داده است و هر دو بازیگر منطقه ای دریافته اند که بهترین راه حصول به مناطق منطقه ای و جهانی در حال حاضر کاستن از تنش میان تهران و ریاض است. البته باید بار دیگر یادآوری کرد که در صورت تغییر شرایط کنونی و تغییر سیاست های اتخاذ شده منجر به تغییر این تمایل نیز خواهد شد.
کلمات کلیدی: ایران, عربستان,اقتصاد, سیاست
منابع
Www. Trtworld.com. (2021).Saudi-Iranian diplomacy has begun to intensify. What does it signify? MERVE AYSE KIZILASLAN, its available on https://www.trtworld.com/magazine/saudi-iranian-diplomacy-has-begun-to-intensify-what-does-it-signify-50477
A Time for Talks: Toward Dialogue between the Gulf Arab States and Iran (2021), it’s available on
