مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
سازمان همکاری شانگهای با هدف حل اختلافات مرزی و تقویت اعتماد متقابل میان اعضاء در سال 2001به وجود آمد که به تدریج مسائل اقتصادی و تجاری نیز به آن ورود پیدا کرد. این سازمان در طول دوره فعالیتش در جایگاه یک سازمان پویا با چشم اندازی روشن در جهت تامین همکاری های متنوع منطقه ای و تامین خواسته های کشورهای منطقه اقیانوس آرام و آسیای مرکزی با هدف برقراری همکاری های چند جانبه منطقه ای و ایجاد قطبی جدید در برابر ایالات متحده امریکا مطرح گردید.
سازمان همکاری شانگهای در اصل یک پیمان نظامی-امنیتی است تا یک پیمان اقتصادی و تجاری. این سازمان روی هم معادل 37میلیون کیلومتر مربع از سطح خشکی های کره زمین است. وسعت جغرافیایی اعضای این سازمان حدود 28درصد سطح خشکی های کره زمین، اولین بازیگر منطقه ای در جهان با بیش از 40درصد جمعیت جهان، برخورداری از بیشترین ذخایر نفت و گاز جهان، پتانسیل های اقتصادی منطقه، روابط تاریخی – فرهنگی کشورهای عضو، احساس تهدیدهای مشترک، برخورداری از فناوری و سلاح هسته ای، است که توان تاثیرگذاری بر مراودات جهانی را دارد. سازمان همکاری شانگهای با توجه به قرار گرفتن در موقعیت ژئوپلیتیکی و هارتلندی و گستردگی و نزدیکی خاک اعضاء، مکمل بودن در زمینه انرژی، گردآوری سه حوزه تمدنی بودایی،ارتدوکس و اسلامی، بلوک بندی هسته ای، حضور دو قطب بزرگ اقتصادی –سیاسی جهان یعنی چین و روسیه و داشتن حق وتوی آنها در شورای امنیت، قابلیت بلوک اقتصادی و سیاسی و امنیتی را داشته و بر اساس عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای می تواند مزایا و فرصت ها و دستاوردهای زیادی را در زمینه های اقتصادی،تجاری، سیاسی، امنیتی و فرهنگی برای ایران داشته باشد(1)
نگاهی به کشورهای عضو این سازمان نشان می دهد که آنها قابلیت آن را دارند تا در دهه های آینده یکی از بزرگ ترین قطب های بین المللی اقتصاد، تجارت، سرمایه گذاری خارجی، انرژی و نظامی را در جهان شکل دهند. چین و روسیه ارتشی قدرتمند و اقتصادی رو به رشدی دارند، از نظر اقتصادی، جایگاه چین با دیگر دولتهای عضو این پیمان متفاوت است. پیش بینی می شود که چین به زودی به قدرت اول اقتصاد جهان تبدیل شود چراکه این سازمان بیشترین حجم ذخایر انرژی نفت و گاز جهان را در اختیار دارد که در این راستا نقش و جایگاه روسیه و ایران در بخش انرژی های فسیلی در خور توجه است. همچنین روسیه،چین، هند و پاکستان دارای سلاح هسته ای و ایران و قزاقستان از ظرفیت های هسته ای صلح آمیز برخوردارند. در زمینه اقدام های فضایی هند، چین و روسیه جایگاه ویژه ای در جهان دارند(2).
در اینجا، روسیه بیشتر بر فعالیت های سیاسی –نظامی سازمان شانگهای تاکید دارد و چین به دنبال پیش بردن هدف های سیاسی-امنیتی به وسیله طرح های اقتصادی درون این سازمان هستند. با این حال، جمهوری خلق چین، جمهوری قزاقستان، جمهوری قرقیزستان، فدراسیون روسیه، جمهوری تاجیکستان و جمهوری ازبکستان به عنوان کشورهای بنیانگذار سازمان همکاری شانگهای تلاش های مضاعفی را برای تقویت همکاری های چند جانبه و مشارکت مشترک در تقویت صلح و ثبات پایدار در منطقه تدارک دیده اند که البته با چالش ها و تهدیدهای هم رو به رو شدند.
ایران به دلیل همجواری با بعضی از کشورهای منطقه همچنین مزایای اقتصادی این سازمان همواره خواهان عضویت در این سازمان بود. با این حال، چرخش ایران به سمت عضویت در پیمان شانگهای راهی برای دسترسی بهتر و مطمئن تر به بازارهای بزرگ جهانی و مقابله با تحریم غرب در نظر گرفته می شود. پیمان شانگهای بزرگترین همکاری در سطح اقتصادی و امنیتی در جهان است که جمعیتی سه میلیاردی را تحت پوشش خود قرار می دهد.
منطقه گرایی از جمله موضوعات مورد علاقه ایران بخصوص در چند سال اخیر است که فعالیت های سیاسی و تجاری را تحت الشعاع خود قرار می دهد و تا حد زیادی همگرایی مستقیم بین سازوکارهای متقابل امنیتی و منافع ملی شکل گیری پیوندهای عمیق اقتصادی را تسهیل می نماید و همین موضوع تا مقدار زیادی از افراط گرایی که منطقه از آن رنج می برد می کاهد. بر همین اساس ایران در اجلاس اخیر سازمان همکاری شانگهای اعلام کرد که امروز صلح و امنیت جهان در معرض هژمونی و چالش هایی مانند تروریسم، افراط گرایی و جدایی طلبی است، از این رو حفظ و تقویت صلح در سراسر آسیا یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است.
با این تفاسیر عضویت دائمی ایران در سازمان شانگهای، اتحاد سیاسی، اقتصادی و امنیتی در اوراسیا شکل قانون مند و منطقی به خود خواهد گرفت از این رو ایران این سازمان را نیروی محرک چندجانبه گرایی جهانی معرفی کرده است. البته ایران علاقمند است ظرفیت های سیاسی-اداری برای تسهیل عضویت اش افزایش یابد که در اینجا چین و روسیه و تا حدودی هند نقش محوری را بازی خواهند کرد. به نظر می رسد با عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای فرصت سرمایه گذاری و تخفیف های اقتصادی و آزادسازی تجاری در اولویت قرار گیرد و با برپایی تعامل درون سازمانی موجبات اتحاد و همکاری بین دولتها و مردم افزایش یابد، ضمن اینکه قطب های اقتصادی در سطح منطقه با ایجاد بازارها و مناطق آزاد تجاری گسترش یابد. با این حال سازمان شانگهای همانند هر اتحاد و توافق نامه ای می تواند چالش ها و آسیب پذیری را در پی داشته باشد اما مزایا و حوزه های منافع که ایران از آن برخوردار می شود بیش ازتهدیدات، ایران را تحت تاثیر نتایج مثبت خود قرار خواهد داد که در این مرحله لازم است ایران مناسبات منطقه ای و روابط بین المللی خود را در جهت حل چالش های پیش رو بخصوص در فضای پیرامون اش بکار گیرد.
کلید واژگان: سازمان همکاری شانگهای, ایران,اقتصاد, صلح,مریم وریج کاظمی,عضویت دائم, ایران ,پیمان شانگهای؛اهداف و پیامدها
1-جعفری و همکاران،منافع ملی و عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای،1396،فصلنامه دانش سیاسی
2-بزرگی و همکار،سازمان همکاری شانگهای،1389تحولات گذشته چشم انداز آینده،مطالعات اوراسیا،
