کامران کرمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

مقدمه

در حالي كه خاورميانه دوراني بحراني را سپري مي‌كند، عربستان براي حضور فعال در معادلات صلح تلاش مي‌كند، بگونه‌اي كه مي‌توان صلح خاورميانه را عرصه رقابت اين كشور با دیگران ارزيابي نمود. موقعيت جغرافيايي و سياسي عربستان سبب گرديده تا به عنوان بازيگري فعال در خاورميانه ايفاي نقش نمايد. در اين چارچوب نه تنها كشورهاي منطقه‌اي، بلكه بازيگران خارجي و مجامع بين‌المللي نيز خواستار فعاليت اين كشور براي حل بحران‌هاي منطقه (صلح خاورميانه) مي‌باشند. آنچه در سير عملكرد رياض،  قابل تامل مي‌باشد، رويكرد آن براي تحقق طرح‌هاي صلح خاورميانه و اجراي صلح و ثبات در منطقه با محوريت فلسطين است. برگزاري نشست‌هاي دوجانبه و چند جانبه با كشورهاي منطقه و گروه‌هاي درگير در سرزمين‌هاي اشغالي فلسطين، رايزني‌هاي گسترده با بازيگران خارجي و مجامع جهاني، ارائه طرح‌هاي جديد صلح خاورميانه و … حكايت از اراده اين كشور براي معرفي خود به عنوان اولين و موثرترين بازيگر خاورميانه دارد.

جایگاه منطقهای

عربستان سعودی به عنوان یکی از بازیگران اصلی خاورمیانه محسوب می‌شود که دارای تأثیرگذاری‌ قابل توجهی در عرصه تحولات منطقه‌ای است؛ از این منظر نمی‌توان واقعیت‌های مربوط به عناصر قدرت و پیامدهای رفتاری آن را نادیده گرفت. عربستان به دلیل وسعت سرزمینی، منابع عظیم نفتی، موقعیت ژئوپولیتیک و شهرهای مکه و مدینه و ادعای ‌آن کشور درخصوص رهبری جهان عرب، جهان اسلام وپیوندهای استراتژیک با غرب و به ویژه آمریکا، به صورت طبیعی به عنوان کشوری تاثیرگذار در تحولات منطقهای محسوب می‌شود و عربستان را از منظر منافع و سیاست منطقه‌ای با اهمیت می‌سازد. این پتانسیل ها باعث شده تا ریاض در منطقه از قدرت چانه زنی برخوردار بوده و بتواند سیاستهای مدنظر خود را در ارتباط با تحولات، مسائل و بحرانهای منطقه پیگیری کند. هرچند که بعضی از عملکردهای این کشور در ارتباط با مشکلات به وجود آمده در منطقه گویای این قضیه نیست، اما در برآیند تحلیلی این کشور میتواند با اتکا بر داشتههای خود این نقش را بر عهده بگیرد.

عملکردهای منطقهای

عربستان طی سال‌های گذشته از منظر شرایط داخلی وسیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی شاهد تحولات و دگرگونی‌هایی بوده است که برآیند آنها در قالب رفتارهای سیاست خارجی کنونی این کشور نمودار شده است. به قدرت رسیدن ملک عبدالله، تحولات منطقه‌ای چون پیامدهای یازده سپتامبر و تحولات عراق، لبنان و فلسطین و همچنین سیاست خاورمیانه‌ای آمریکا از منظر بین‌المللی، ازجمله دگرگونی‌هایی است که بر نوع عملکرد و محاسبات مقامات سعودی تأثیرگذار بوده است.

هر چند كه این كشور در چارچوب صلح خاورميانه فعاليت مي‌كند، اما عملكرد آن بيانگر اهداف و راهكارهاي متفاوتي است كه از سوي این کشور پي‌گيري مي‌گردد كه مي‌تواند تاثيرات متفاوتي بر آينده منطقه داشته باشد:

1ـ دولتمردان رياض در حالي براي حل بحران‌هاي خاورميانه فعاليت مي‌كند كه محوريت سياست‌هاي آنها بر اصل بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي منطقه استوار گرديده است. رويكرد آنها به همكاري گسترده با ايران، سوريه، كشورهاي حوزه خليج‌فارس، تركيه، بيانگر اين واقعيت است كه عربستان اولويت صلح خاورميانه را با زيربناي كشورهاي منطقه ارزيابي مي‌كند. در همين حال عربستان حضور بازيگران فرامنطقه‌اي روسيه، چين، اروپا و آمريكا را در مرحله دوم مدنظر دارد.

2ـ عملكردهاي عربستان در تحولات و مسائل خاورميانه، بیانگر اینست که این کشور دستیابی به صلح را در حل تمام بحران‌هاي خاورميانه از عراق گرفته تا سوريه، لبنان، سرزمين‌هاي اشغالي، پرونده هسته‌اي ايران، در نظر گرفته و خواستار حل تمام اين بحران‌ها و رسیدن به آرامشی نسبی در منطقه است.

3ـ نگاه عربستان به تحولات فلسطين بر اصل تحقق آرمان‌هاي جهان اسلام و ملت فلسطين تدوين شده است كه براساس آن خروج اسرائیل از اراضي اشغالي، بازگشت آوارگان، تشكيل كشور مستقل فلسطيني به پايتختي قدس، برقراري صلح ميان فلسطينيان و كمك‌هاي جهاني براي حل بحران اقتصادي فلسطين، بايد اجرايي گردد. اختصاص 100 ميليون دلار براي كمك به دولت فلسطين، به رسميت شناختن دولت حماس، برگزاري اجلاس آشتي ملي در مكه، تاكيد بر عدم شناسايي اسرائیل، را مي‌توان نشانه‌هاي نگاه فلسطيني مقامات رياض به بحران سرزمين‌هاي اشغالي دانست.

نتیجه‌گیری

براساس آنچه ذكر شد مي‌توان گفت كه عربستان اكنون به عنوان رقبیي فعال در روند صلح خاورميانه حضور يافته‌است كه اهدافي خاص را پي‌گيري مي‌كند. این کشور به دلیل پتانسیلهای اقتصادی، موقعیت ژئوپولیتیکی و حمایتهای معنوی از کشورهای جهان عرب و جهان اسلام به عنوان وزنهای در تحولات بین المللی بخصوص مسائل منطقهای شناخته میشود. با تمام اين تفاسير رويكرد عربستان به كشورهاي منطقه و تاكيد آن بر صلح فراگير در سراسر خاورميانه با محوريت ابتدايي بازيگران منطقه‌اي ، سبب گرديده تا طرح‌هاي اين كشور با حمايت مردمي همراه گردد كه موفقيت‌هاي بسياري نيز براي آن در پي داشته است. در عرصه منطقه‌ای، عربستان همچنان خواستار تداوم نقش خود به عنوان همکار هژمون و پذیرش نقش نیابتی است و با توجه به رقابت‌های استراتژیک آن در عرصه منطقه‌ای با ایران، این همکاری‌ها با آمریکا در منطقه شدت یافته است. ازسویی دیگر عربستان در پی تشدید شرایط امنیتی منطقه به منظور جلوگیری از تأکید آمریکا بر رویکرد دموکراسی‌سازی در خاورمیانه است.