دکتر حامد آزاد
کارشناس مسائل منطقه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
ساختار و ویژگی های حشدالشعبی در عراق
بعد از 13 ژوئن 2014 حشدالشعبی یا بسیج مردمی عراق به وجود آمد ، باور عمومی بر این است که دلیل تشکیل حشدالشعبی، فتوای مرجعیت اعلی در عراق بوده است، اما واقعیت این است که ساختار حشدالشعبی بر اساس مصوبه 337 از تاریخ 7 ژوئن هیئت وزیران عراق تحت عنوان کمیته حشدالشعبی یا هیئت مدیریت حشدالشعبی ذیل دفتر اطلاعات و امنیت تحت مدیریت فرماندهی کل قوا (که نخست وزیر که در آن زمان آقای مالکی بود و در حال حاضر آقای عبادی است) تاسیس شد. دلیل این مصوبه و ایجاد این کمیته این است که بر اساس قانون اساسی عراق سلاح باید فقط در دست نیروهای تحت اختیار حکومت و فرماندهی حکومت باشد و نیروهای خارج از این طبقه بندی حق در دست گرفتن سلاح ندارند، در واقع محمل قانونی حشدالشعبی حدود یک هفته بعد از فتوای مرجعیت و سه روز قبل از سقوط موصل و تهدید کمربند امنیتی بغداد اتفاق افتاد.
ساختار و سازمان حشدالشعبی
در توضیح ساختار حشدالشعبی باید به جریان ماقبل حشدالشعبی و جریانی که باعث به وجود آمدن حشدالشعبی شد، بپردازیم. یعنی اگر هسته مبنایی را که در حشدالشعبی بحث شد را به عنوان مرکز ثقل قرار دهیم، متوجه خواهیم شد که این گروه ها سال ها قبل از تشکیل حشدالشعبی وجود داشتند، یعنی عصائب اهل الحق حتی قبل از فتوای مرجعیت با تشکیل کمیته ها و ایجاد ایستگاه های ایست و بازرسی در بغداد مشغول تامین امنیت کمربند بغداد در ذیل دفتر اطلاعات و امنیت و با مدیریت آقای نوری مالکی وجود داشتند. ضمن این که بیشتر این گروه ها و ساختار شش گروه مرکزی جز اشخاص و سازمان هایی هستند که در دوره اشغال عراق به منافع ایالات متحده ضربه می زدند و به نیروهای اشغالگر حمله می کردند و نام این افراد و گروه ها را در لیست سازمان های تروریستی که وزارت خزانه داری امریکا ببینید. یعنی ما با جریانی از نیروهای مقاومت عراقی رو به رو هستیم که از دوره اشغال عراق تشکیل شده و نقطه عطف آن ها حشدالشعبی شد. هر چند این گروه ها به طور خفیف با جذب نیرو و اعزام آن ها به سوریه قبل از سقوط موصل هم فعال بودند، در واقع همین گروه های مرکزی از دسامبر 2012 یا ژانویه 2013 (که بحث حمله به عتبات در سوریه مطرح شد) جذب نیرو توسط گروه های عراقی مثل شاخه نظامی بدر و عصائب اهل حق را را در ساختارهایی چون تیپ اول ابوالفضل العباس مورد توجه قرار دادند. در این میان واقعیت این است که تا همین اواخر یعنی دسامبر 2015، حشدالشعبی از ساختار منسجم و سازمان ملموسی برخوردار نبود. در برداشت عمومی حشدالشعبی اساسا نهادی است و این که ساختار یا سازمانی یکپارچه فرماندهی واحد داشته ، همه نیروها ذیل یک فرماندهی واحد بوده و فرماندهی به دفتر اطلاعات و امنیت پاسخگو و دفتر اطلاعات و امنیت هم به نخست وزیر پاسخ گو باشد نبوده و در حال حاضر هم نیست. هرچند که از دسامبر 2015 به بعد، ساختار و شاکله حشدالشعبی به سمت انسجام پیش رفت، اما همچنان تا نقطه آرمانی برای تبدیل شدن به چیزی شبیه بسیج و سپاه فاصله زیادی دارد. چنانچه در رسانه ها گاه آقای هادی عامری به عنوان فرمانده حشدالشعبی و گاه ابومهدی مهندس معرفی می شود. در این بین گفته می شود که در حدود دویست گروه در حشدالشعبی مشغول فعالیت هستند و این نشان دهنده تکثر این سازمان است. از این بین در حدود 90 گروه از آن ها در میدان نبرد شامل کتیبه ها، سریه ها و زیرگروه ها و مشغول جنگ هستند . اما هسته مرکزی و مرکز ثقل حشدالشعبی در طی 550 روز عملیات مستقل این ساختار در استان های آلوده اعم از دیالی، صلاح الدین و کمتر در الانبار شامل نه گروه می شود. یعنی نه گروه اساسی مرکز ثقل حشدالشعبی را تشکیل می دهند و در دل خود شش گروه اصلی دارد. در این میان فرماندهی هم از دل این گروه ها بیرون درآمده است، یعنی شاخه نظامی بدر ، شاخه هایی مثل گردان های حزب الله عراق و گردانی مثل گردان امام علی (که منتسب به ابومهدی مهندس هستند) نیروهای عمل کننده در میدان هستند و گاه در رسانه های عربی تحت عنوان حشد ایران معروفند،
عملکرد حشدالشعبی
در نگاه به عملکرد حشدالشعبی در عراق باید توجه داشت که قبلا موصل، نینوا (نینوا به طور کامل) و استان های انبار صلاح الدین و دیالی به طور نسبی سقوط کرد یعنی یک چهارم ارتش عراق فرو ریخت، نیروهای امنیتی به سمت بغداد یا پایتخت عقب نشینی کردند و به طور کلی پایتخت عراق محل فروپاشی قرار گرفت. از این مقطع به بعد به طور سریع نیروهای حشدالشعبی سازماندهی شده و پاکسازی را از استان دیالی آغاز کردند. چنانچه داعش و گروه های متصل به داعش و بعثی ها تا 60 کیلومتری مرز جمهوری اسلامی رسیده بودند و تهدید امنیتی به مرزهای ما رسیده بود. در این وهله پاکسازی از این نواحی شروع شد و بعد از 550 روز عملیات حشدالشعبی (مرکز ثقل آن دیالی بود) و بعد از استان دیالی عملیات لبیک یا رسول الله یک به پاکسازی صلاح الدین منجر شد. بعد از آن عملیات لبیک یا رسول الله دو با موانع زیادی اعم از کنش آمریکایی ها برای استان انبار رو به رو شد. بعد از آن هم به طور متمرکز و خاص، حشدالشعبی در بیجی و سامرا و تامین امنیت سامرا متمرکز شده است. لذا می توان گفت نقطه عطف تلاش حشدالشعبی خارج کردن حلقه های چاه بیجی از دست داعش بوده است که مقدار زیادی از تولید نفت این گروه را تحت تاثیر قرار داد و افت درآمد داعش در عراق را در پی داشت، یعنی منافع نفتی عراق را از دست عراق خارج کرد. این تلاش مرکز ثقل یا نقطه عطف حشدالشعبی طی 550 روز عملیات اصلی (یعنی تا قبل از این که نیروهای آمریکایی به سمت تربیت نیروهای سنی اعم از حشدوطنی، حشدعشایری روی بیاورند تا با نیروهای حشدالشعبی را موازنه برقرار کنند) بود.
کلید واژگان: الحشد الشعبی، عراق، داعش، کارکرد حشد الشعبی، دولت عراق، امنیت عراق
