مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
سمیه پسندیده
مقدمه
چند ماه پیش در 5 اکتبر 2012 ، رییس جمهور تاجیکستان امامعلی رحمان و ولادیمیر پوتین رییس جمهور روسیه در شهر دوشنبه پس از چندین مذاکره مجموعهای از اسناد به منظور توسعه و تعمیق روابط دو جانبه را امضا رساندند. طبق معمول بسیاری از مذاکرات در این سطح، طرفین به توسعه روزافزون سطح تعمالات و همکاریهای دوجانبه تاکید نموده و به تعمیق این روابط در آینده ابراز امیدواری نمودند. اما اکنون پس از سالها استقلال، به چه دلیل تاجیکستان برای روسیه با اهمیت گشته است؟ پس از جدایی تاجیکستان از اتحاد شوروی و شکلگیری ژئوپلتیک جدید، اگر مسکو و دوشنبه سیاست همسویی نداشته باشند، امکان برخورد و ایجاد مشکلاتی در روند روابط مشترک این دو کشور زیاد خواهد بود. در نوشتار پیش رو تلاش میشود تا اهمیت تعمیق و گسترش روابط مسکو و دوشنبه مورد بررسی قرار بگیرد.
واژگان کلیدی: روسیه- تاجیکستان- افزایش همکاری دوجانبه- اقدامات نظامی
تحلیل مسئله
در حال حاضر میتوان روابط پایدار و دینامیک میان روسیه و تاجیکستان را در حوزههای سیاسی، اقتصادی-بازرگانی، انسانی، نظامی و فنی- نظامی جستجو کرد. یعنی به عبارتی میتوان گفت بر خلاف برخی تصورات موجود، همکاریها میان این دو کشور از دامنه تنوع بالا و همچنین نزدیکی بسیار زیادی برخوردار است. برای تعمیق گفتمان و شناسایی راههای توسعه روابط دو جانبه، دولتها بهطور خاص به منافع متقابل و مشترک به منظور ارتقاء وضعیت اقتصادی، سطح امنیت ملی و ثبات سیاسی توجه مینمایند. ناگفته پیداست تقویت روابط دوستانه، ایجاد اتحاد و مشارکت استراتژیک و انتقال آن به سطح جدید به نفع منافع ملی هر دو کشور خواهد بود.
تمرکز بر اجرای برنامههای اقتصادی دوجانبه و بهویژه افزایش تنوع فعالیتهای صنعتی از اولویتهای روسیه و تاجیکستان به شمار میآید. در بلوک مسائل اقتصادی از جمله موضوع مورد توجه برای طرفین مسئله سرمایهگذاری در بخش انرژی است، چراکه تاجیکستان به جلب سرمایه روسی در کشور خود نیاز دارد و از طرف دیگر نیز روسیه با در سر داشتن اندیشه تسلط بر جماهیر سابق خود به ساخت نیروگاههایی هرچند با ظرفیتها نه چندان بزرگ در تاجیکستان علاقمند است. ساختن نیروگاهها و بهرهبرداری از منابع آبی تاجیکستان علاوه بر مقوله توسعه اقتصادی، از منظر بهبود و توسعه سطح کشاورزی و تامین مایحتاج در داخل منطقه نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. حضور مهاجرانی تحت عنوان نیروی کار تاجیک در روسیه نیز منجمله عوامل اقتصادی برای هر دو طرف در نظر گرفته میشود، چرا که این نیروی کار در چرخه سیستم اقتصادی خانوادهها تاجیکستان موثر هستند و از طرف دیگر کارگرانی بهشمار میآیند که در مقایسه با کارگران روس دستمزد کمتری دریافت مینمایند. علاوه بر آن شرکتهای نفت و گاز روسیه چند سالی است که حضور فعالی در تاجیکستان دارند و با توجه به سیاستهای بخش انرژی روسیه این حضور نه تنها در تاجیکستان، بلکه در دیگر کشورهای منطقه نیز پررنگتر از قبل خواهد بود. همین امر باعث میشود تا پتانسیلهای صنعت نفت و گاز تاجیکستان توسعه روز افزون یابد.
همکاریهای نظامی بین تاجیکستان و روسیه در ابعاد مختلف رو به توسعه قرار دارد. هر دو کشور به یکدیگر متعهد شدهاند تا در برابر احزاب و گروههایی که گرایشات شدید ملیگرایانه و بیگانه ستیزی دارند، اقدامات مبارزاتی جدی به عمل آورند. یکی از معضلات موجود در هر دو کشور وجود قوم ستیزی در میان برخی از اقوام است، که اقدام به ایجاد سازمانها، گروهها و افرادی برای انجام عملیاتهای سرکوبگرانه بر علیه شهروندان به سبب نوع خاص قومیت آنان مینمایند. با تمدید مدت حضور پایگاه نظامی روسیه در تاجیکستان نیز فعالیتهای نظامی این دو کشور در فضای جدیدی قرار میگیرد. وزیران دفاع دو کشور به توافق رسیدند تا پایگاه نظامی روسیه تا سال 2042 در تاجیکستان حضور داشته باشد، بدین ترتیب روسیه با حدود هفت هزار سرباز به فعالیتهای نظامی خود در این پایگاه ادامه خواهد داد. این اقدام روسیه یکی از الزامات به منظور کم کردن حضور نظامی آمریکا و متحدین ناتو در افغانستان به شمار میآید. از طرفی هم روسیه متعهد شد تا در قبال این توافق ارتش تاجیکستان را تجهیز نماید و به افسران تاجیکی در دانشگاههای نظامی روسیه آموزش دهد. وضعیت تجیزات نظامی تاجیکستان چندان مطلوب نیست و برای افزایش توان مقابله در برابر تهدیدات نیاز به تسلیحات مدرن با توانایی بالا هست.
افزایش همکاری نظامی روسیه و تاجیکستان از منظر دیگری نیز حائز اهمیت است، و آن مبارزه در برابر اقدامات تروریستی که اکنون یکی از تهدیدات منطقه و همچنین یک تهدید داخلی برای روسیه به شمار میآید. روسیه با تجهیز و آموزش نیروهای نظامی تاجیکستان از آن به عنوان یک سوآپ اطمینان در برابر چنین عملیاتهایی استفاده مینماید، هرچند که به نظر میرسد هنوز مسیر طولانی در جهت حل ریشهای این مسئله وجود دارد.
دورنمای مسئله
درست در زمانی که برخی کارشناسان روسی معتقد بودند روابط روسیه و تاجیکستان به سردی گراییده است، و در حال حاضر هم بستر مناسبی برای همکاریهای این دو کشور وجود ندارد، ولادیمیر پوتین به تاجیکستان سفر میکند و اتفاقا اسناد بسیاری در زمینههای مختلف به امضا میرساند. این امر خط بطلانی بر این نظر این دسته کارشناسان داخلی و خارجی بود. ضرورت افزایش همکاریهای دوجانبه میان دولتها تا اندازهای مهم تلقی میشود که دوشنبه و مسکو ترجیح دادند، از مسائل سیاسی، اقتصادی، نظامی و امنیتی گرفته تا مسائل اجتماعی و موضوع مهاجرت را دستور کار قرار دهند.
دروازه قاچاق مواد مخدر، قاچاق انسان و همچنین داروهای روان گردان به روسیه تاجیکستان است، ایجاد امنیت و جلوگیری از این مسئله نیاز به همکاری تنگاتنگ این دو کشور را ضروری مینماید. برای حل این مسئله هم به وضع و اجرای مقررات خاص و هم به انجام عملیاتهای نظامی هماهنگ و مشترک نیاز است.
اینطور که مشاهده میشود، دو کشور همکاری اقتصادی و نظامی را در اولویت قرار دادهاند و هر دو به یک اندازه و موازی باهم نیازمند تعاملات هستند. توافق در زمینه تمدید حضور پایگاه نظامی روسیه در تاجیکستان یک توافق کلیدی و حساس به شمار میآید، و نظامیان روسیه حداقل تا 30سال دیگر به فعالیتهای خود در منطقه با کمک این پایگاه ادامه خواهند داد. حضور این پایگاه در تاجیکستان ضامن دفاع استراتژیک هر دو کشور است، و امنیت تمام منطقه آسیای مرکزی را تضمین خواهد نمود. تاجیکستان یکی از اعضای سازمان همکاریهای شانگهای است، و این سازمان امروز ضامن برقرای ثبات در منطقه به شمار میآید. ایجاد ارتش مدرن و قوی در این کشور باعث میشود تا درگیریهای نظامی گسترده در این مناطق بروز نکند و از طرفی کشورهای قدرتمند عضو سازمان همکاریهای شانگهای را به عرصه همکاری دعوت میکند. و به عنوان نمونه میتوان به ارسال ابزارآلات نظامی به کشورهای ضعیفتر و فقیرتر آسیای مرکزی اشاره نمود که امنیت کشورهای عضو سازمان همکاریهای شانگهای همانند روسیه و چین را تقویت مینماید.
روسیه حیات خلوت خود را فراموش نکرده و نخواهد کرد. بنابراین افزایش روابط دوجانبه با کشورهای این منطقه برای مسکو بسیار حائز اهمیت است، و همانطور که از شواهد نیز بر میآید، میتوان اقدامات عملگرایانه کرملین را در تاجیکستان مشاهده نمود.
