فرزاد رمضانی بونش

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

اگر نگاهی اجمالی به سوابق روابط عربستان و پاکستان داشته باشیم، در دهه 60 هجری شمسی مصادف با دهه 80 میلادی شاهد تحولاتی نوین در رابطه پاکستان و عربستان بودیم و چندین عامل به گسترش روابط دو کشور کمک کرد. در شرایط کنونی نیز دامنه  روابط دو کشور چند بعدی بوده است. در این بین برای واکاوی بیشتر نوع همکاری و دامنه روابط ریاض و اسلام آباد به گفتگویی با  پیر محمد ملازهی از کارشناسان برجسته مسائل پاکستان نشسته ایم:

مرکز بین المللی مطالعات صلح: از گذشته وضعیت رابطه حکومت های عربستان و پاکستان از اهمیت خاصی در این منطقه برخوردار است. در مقام مقایسه با گذشته آیا وضعیت کنونی روابط دو کشور را می توان راهبردی دانست؟

وقتی به روابط راهبردی اشاره میکنیم باید به واقعیتهای گوناگونی توجه کنیم. اگر به شرایطی که اکنون دو کشور هم در داخل و هم در سطح منطقه ای و بین المللی درگیر آن هستند توجه داشته باشیم به نظر میرسد که دو کشور در موقعیتی قرار دارند که میتوان گفت روابط استراتژیک نیاز الزامی دو کشور است. یعنی دو کشور در  وضعیتی هستند که امنیت خود را در همکاری های استراتژیک با هم می بینند. اگر شرایط پاکستان را در سه سطح منطقه، بین المللی و داخلی ببینیم واقعیت آن است که در داخل  حزب مردم پاکستان با مشکلات جدی سیاسی و امنیتی روبرو است. جنگ قدرت بین احزاب تشدید شده، تنش بین نظامیان و حزب مردم وجود دارد و شرایط برای کودتای نظامیان فراهم نیست. در مجموع شرایط داخلی پاکستان حساس است. در سطح منطقه ای هم دو مشکل عمده یعنی روابط با هند و روابط با افغانستان به دلایلی همچنان تیره و با مشکلاتی روبرو است. در سطح بین الملل نیز پاکستان با امریکا  اختلاف نظرهایی درباره  چگونگی عملیات در مناطق قبایلی دارند. در مقابل اگر به  وضعیت عربستان نیز نگاهی داشته باشیم این کشور در  داخل با  نگرانی بیداری اسلامی و یا بهار عربی و کشیدن شدن آن به داخل روبرو است. در سطح منطقه ای تحولات دنیای عرب و تحولات در سوریه و بحران شرایطی را به وجود آورده است که به نظر میرسد عربستان نیاز به همکاری بیشتر نظامی امنیتی با پاکستان دارد. در بعد بین المللی هم وضعیت هم عربستان با مشکلاتی در روابط خود روبرو است. یعنی همه و همه این متغیرها به دو کشور عربستان و پاکستان کمک میکند تا روابط خود را گسترش دهند و  روابط امنیتی و اقتصادی بیشتری نسبت به گذشته داشته باشند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: نزدیکی پاکستان و عربستان منجر به جذب منابع مالی بسیار زیادی برای پاکستان شده است. گذشته از این در کنار وجوه ارسالی کارگران پاکستانی از کشورهای خلیج فارس کمکهای بلاعوض دولت سعودی نقش مهمی در اقتصاد پاکستان داشته است. در این حال نقش متغیر اقتصادی در روابط کنونی پاکستان و عربستان چگونه است؟

اگر از نگاه اقتصادی روابط دو کشور را بررسی کنیم معادله ای پیچیده وجود  دارد. پاکستان قدرتی نظامی مهمی است، نیروی انسانی قابل توجه (به لحاظ نظامی و کارگران ماهر) دارد. در مقابل عربستان دارای نفت و پول است. با توجه به وضعیت بد اقتصادی پاکستان کمکهای عربستان چه مستقیم و غیر مستقیم  اهمیت زیادی در اقتصاد کنونی پاکستان دارد و از گذشته این همکاریها وجود داشته است. به نظر میرسد که در چند زمینه مشخص کمک های عربستان به پاکستان تداوم داشته است. نخست کمک های مالی  و مستقیم  (که سالانه صدها میلیون دلار است) در  اختیار دولت پاکستان قرار داده شده و اکنون نیز هست. دوم فروش نفت یارانه ای و ارزان عربستان به پاکستان کمک مهمی برای اقتصاد این کشور است. سوم استخدام کارگران پاکستانی در عربستان نیز نقش مهمی دارد. سوم از زمان ضیا الحق طرحی وجود داشت که  تعدادی از نظامیان پاکستانی در گارد  پادشاهی سعودی خدمت میکردند که خود  نقش موثر در اقتصاد داشته است. در بخش دیگری از کمک ها (که نامحسوس و از سوی ثروتمندان عرب و سازمان های غیر دولتی است) به مدارس مذهبی در پاکستان است که هر چند رقم بالایی است، اما اطلاعات موثقی درباره حجم آن وجود ندارد. به هر حال مجموعه کمک های  عربستان به پاکستان در اقتصاد این کشور باعث شده پاکستان تاحد زیادی به این کمک ها وابسته باشد. حتی در گذشته حدود 25 درصد بودجه این کشور از سوی کشورهای عربی فراهم میشد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: وضعیت نفوذ عربستان بر روی برخی از احزاب مانند مسلم لیگ ( یا نواز شریف رهبر این حزب) در صحنه سیاست داخلی پاکستان دارد چگونه قابل تحلیل و بررسی است؟

حقیقت آن است که عربستان سعودی تنها در احزاب سیاسی نفوذ  ندارد. ولی اگر به دسته بندی نفوذ ریاض در احزاب پاکستان بپردازیم باید گفت در بین احزاب سیاسی حزب حاکم مردم خیلی مورد توجه عربستان نیست( به دلیل سکولار بودن حزب مردم و ایدئولوژیک بودن عربستان) اما روابط با حزب مسلم لیگ شاخه نواز خیلی نزدیک و از گذشته ریشه دار و خوب بوده است. حتی نواز در زمان کودتای مشرف به واسطه عربستان از زندان آزاد  شد. گذشته از این در بین احزاب مذهبی هم رابطه ایدئولوژیکی بین ریاض و این احزاب وجود دارد ( مانند جمعیت علمای اسلامی) که این احزاب نفوذ زیادی در جامعه پاکستان دارند و عربستان امیدوار است از راه نفوذ آنها خط فکری خود را در پاکستان به پیش برد. علاوه بر این به نگاه برخی ( به رغم عدم وجود اطلاعات دقیق) سپاه صحابه و لشکر جنگهوی هم که نوعی فرقه گرایی را هم دامن میزنند به نوعی با عربستان ارتباطاتی دارند. در هر حال به نظر میرسد که عربستان سعودی برنامه ریزی های خیلی گسترده ای در پاکستان برای نفوذ بیشتر و از کانال های مختلف دارد و تلاش میکند تا آن را ادامه دهد. چنانچه یکی از بزرگترین مساجد در دنیا در این کشور توسط عربستان ساخته شده  که به نوعی نمادی کلی از نفوذ عربستان در پاکستان است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به رفت و آمد های یک ساله اخیر در روابط عربستان و پاکستان و برخی اخبار و تحلیل ها  که در رسانه های منطقه و بین المللی منعکس شده همکاری های کنونی امنیتی پاکستان با عربستان چگونه قابل بررسی است؟

همکاری های امنیتی عربستان و پاکستان مساله  تازه ای نیست. به نظر میرسد که تحولات منطقه سبب شده است این روابط  برجسته شود. در گذشته و بعد از اشغال کویت توسط صدام پاکستان و عربستان قرارداد امنیتی نظامی را امضا کرند و براساس آن نیروهای  پاکستان به عربستان وارد شدند و کمک های موثری حداقل از نظر روانی به  سعودی ها کرده و در چند مرحله هزاران نیروی پاکستانی به عربستان رفتند. از آن زمان همکاری های امنیتی بین دستگاهای اطلاعاتی پاکستان و عربستان گسترش یافت و در سطح علنی هم روابط نظامی ادامه یافت. هر چند بعد از سقوط صدام این روابط در سطح علنی کاهش یافت، اما در شرایط کنونی که تحولات بیداری یا بهار عربی رخ داده است عربستان احساس میکند که نیازمند همکاری بیشتر نظامی و امنیتی با پاکستان شده است. پاکستان هم اعلام آمادگی کرده است. چنانچه شایع شده که سربازان پاکستان در بحرین حضور دارند ( هر چند پاکستان ها رسما این موضوع را تایید نکرده است) در این بین شایعاتی وجود دارد که  پاکستان آماده است که در هر کشور خلیج فارس که مشکل امنیتی پیش آید و  بیداری اسلامی و  بهار عربی رخ دهد سربازانش به درخواست شورای همکاری خلیج فارس به سرکوب آن بپردازند. در این حا هر چند مقامات پاکستانی این موضوع را رسما تایید نکرده اند، اما نظر من اگر عربستان از پاکستانی ها در این زمینه نیرو بخواهند پاکستانی آمادگی چنین کاری را دارند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: برخی اشاره میکنند که پاکستان آزمایشگاه ساخت و زرادخانه نگهداری سلاح هسته ای عربستان است. در این بین به نگاه شما روابط و همکاری های هسته ای کنونی پاکستان و عربستان در چه سطحی است؟

همکاری هسته ای مساله پیچیده و حساسی است. من فکر نمی کنم و بنا به شایعاتی که وجود دارد پاکستان سلاحی هسته ای برای عربستان آزمایش کرده و یا نگهداری کرده باشد. یعنی این امر ذهن گرایانه است. در واقع همکاری هسته ای بین عربستان و پاکستان در حد کمک های مالی ریاض به برنامه هسته ای اسلام آباد قابل قبول است. حتی زمانی که گفته میشد بمب هسته ای پاکستان بمب هسته ای جهان اسلام است دولت پاکستان آنرا رد کرد. در این بین اگر به حساسیت منطقه ای و اینکه پاکستان در مظان اتهام امریکایی ها است و  واشنگتن تلاش میکند پاکستان و سلاح هسته ای اش را خنثی کنند توجه کنیم ، خیلی بعید به نظر میرسد عربستان به امکانات هسته ای پاکستان دسترسی داشته باشد. در این حال نمی توان گفت اگر عربستان مورد تهدید هسته ای قرارگرفت پاکستان سلاح هسته ای در اختیار عربستان قرار می دهد، اما پاکستان میتواند به عنوان امری بازدارنده و همانگونه که خود از آن استفاه میکند در مسائل حساس به کمک عربستان بشتابد.         

مرکز بین المللی مطالعات صلح: سربازان مزدبگیر پاکستانی یکی از ظرفیت‌های این کشور است و نیروهای مسلح پاکستان همواره مورد توجه حکومت عربستان بوده است. در این حال حجم کنونی نیروهای پاکستانی در ساختارهار نظامی امنیتی عربستان به چه میزانی است؟

حقیقت آن است که اصلاعات موثقی درمورد این امر وجود ندارد. اطلاعات دقیقی در مورد چه تعداد سرباز پاکستانی در عربستان سعودی حضوردارند  وجود ندارد. در سطح علنی نیز ریاض ترجیح می دهد که این امر مطرح نشود. چرا که به نوعی ضعف این کشور را در شرایطی که ریاض خود از نیروهایی تحول خواه در کشورهایی مانند سوریه  حمایت میکند نمایان می سازد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده روابط دو کشور به چه سویی خواهد رفت؟

 نیازهای مشترک و دو سویه ای که دو کشور به هم دارند یعنی نیاز پاکستان به دریافت کمک های اقتصادی و مالی از ریاض و نیاز  عربستان به کمک های نظامی و امنیتی پاکستان هر دو کشور را در موقعیتی قرار داده که  روابط خود را گسترش بخشند. این امر جدا از این است که چه حزب و چه جناح نظامی و سیاسی در پاکستان در قدرت حضور داشته باشد. یعنی سیاست استراتژیکی در پاکستان در مورد نگاه و روابط با عربستان تصویر شده است و تحولات درونی پاکستان هم  نمیتواند خیلی برروی این سیاست استراتژیک تاثیرگذار باشد. از این زاویه روابط عربستان و پاکستان به نظر روابط گسترده ای خواهد بود. از همین زاویه باید منتظر بود دو کشور با توجه به مجموعه شرایطی که در منطقه وجود دارد روابط خود را توسعه بخشند. زمینه های توسعه مناسبات هم اقتصادی، امنیتی، نظامی، سیاسی و ایدئوژیک است. من آینده روابط دو کشور را در حال توسعه می بینم و به نظر نمیرسد روابط با خللی روبرو گردد.