روابط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی غرب چین با ایران

دکتر گلناز سعیدی

پژوهشگر ارشد روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بخش اول

مقدمه

ایران و چین از دیرباز دارای روابط فرهنگی، تجاری و سیاسی بوده‌اند. مسیرهای جاده ابریشم، پلی میان تمدن‌های کهن ایران و چین، نه تنها کالاها بلکه دانش، مذهب و هنر را منتقل می‌کرد. با گذر زمان، این روابط در دوران مدرن به ویژه در چارچوب اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی توسعه یافته است. توجه به غرب چین، منطقه‌ای که بیشتر شامل سین‌کیانگ است، به دلایل استراتژیک و اقتصادی اهمیت دارد. این منطقه به عنوان دروازه‌ای برای اتصال چین به آسیای میانه و خاورمیانه شناخته می‌شود و نقش مهمی در پروژه‌های اقتصادی چین، از جمله «یک کمربند، یک جاده»دارد (Belt and Road Initiative) (Rasanah, 2021).

از دید ایران، توسعه روابط با غرب چین می‌تواند فرصت‌هایی برای افزایش صادرات، جذب سرمایه‌گذاری و تقویت جایگاه ترانزیتی ایران ایجاد کند. در عین حال، این روابط چالش‌هایی نیز دارند، از جمله نگرانی‌های امنیتی، حقوق بشر در منطقه سین‌کیانگ و تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی که می‌تواند بر تعاملات بلندمدت تأثیرگذار باشد (Middle East Institute, 2022).

بخش اول: پیشینه تاریخی روابط ایران و چین

۱.۱. دوران باستان و جاده ابریشم

از دوران هخامنشیان و ساسانیان، ایران به عنوان مرکز تجارت و مسیر عبور کاروان‌ها، نقش مهمی در ارتباط با چین داشت. جاده ابریشم امکان تبادل کالاهایی مانند ابریشم، ادویه و سنگ‌های قیمتی را فراهم می‌کرد. این مسیر همچنین محل انتقال اندیشه‌ها، هنر و حتی مذهب بود. مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهند که سفال‌ها، سکه‌ها و دست‌نوشته‌هایی که در شرق چین کشف شده‌اند، نشانه‌هایی از روابط تجاری با ایران دارند (Bishop, 1922).

۱.۲. نقش فرهنگی جاده ابریشم

جاده ابریشم علاوه بر تبادل کالا، به انتقال دانش و فرهنگ کمک کرد. ایران و چین در زمینه‌های هنر، خط و معماری تأثیرات متقابل داشته‌اند. به عنوان مثال، برخی الگوهای معماری در کاخ‌ها و مسجدهای ایران، نشانه‌هایی از هنر شرق چین دارند و بالعکس (Garver, 2011).

 ۱.۳. دوران مدرن

در قرن بیستم و به ویژه پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، روابط دیپلماتیک ایران و چین تثبیت شد. در سال‌های اخیر، ایران و چین توافقات استراتژیک و اقتصادی متعددی داشته‌اند. منطقه غرب چین، به ویژه سین‌کیانگ، به دلیل منابع طبیعی، مسیر ترانزیت و نزدیکی به آسیای میانه، اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است (Habibi & Kahalzadeh, 2021).

۱.۴. تعاملات فرهنگی و علمی

ایران و چین در دهه‌های اخیر تعاملات فرهنگی و علمی گسترده‌ای داشته‌اند. دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و برنامه‌های تبادل دانشجو از جمله نقاط قوت روابط فرهنگی بوده‌اند. افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های چین و بالعکس باعث تقویت روابط مردمی و ایجاد شبکه‌های علمی مشترک شده است (China Daily, 2023).

 بخش دوم: روابط اقتصادی ایران و چین

 ۲.۱. تجارت دوجانبه

در سال ۲۰۲۳، حجم تجارت دوجانبه ایران و چین به حدود۱۴.۶ میلیارد دلار رسید. صادرات ایران عمدتاً شامل نفت، گاز، مواد معدنی، محصولات پتروشیمی و برخی کالاهای کشاورزی است، در حالی که واردات ایران از چین بیشتر شامل ماشین‌آلات، تجهیزات الکترونیکی و کالاهای مصرفی بود (Tehran Times, 2024).

۲.۲. ویژگی‌های تجارت نفتی

یکی از اصلی‌ترین اجزای تجارت دوجانبه، نفت و گاز ایران است. چین به عنوان یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان نفت جهان، از ایران نفت خام خریداری می‌کند. این خریدها به چین اجازه می‌دهد منابع انرژی خود را متنوع کند و از وابستگی به کشورهای خاورمیانه غربی بکاهد (USCC, 2021).

 ۲.۳.پروژه‌های زیرساختی و سرمایه‌گذاری

چین در قالب برنامه «یک کمربند، یک جاده» در پروژه‌های زیرساختی ایران سرمایه‌گذاری کرده است. این پروژه‌ها شامل توسعه راه‌آهن، جاده‌ها و بنادر است و امکان اتصال چین به ایران و اروپا را فراهم می‌کند. از دید ایران، این همکاری‌ها فرصت‌هایی برای جذب سرمایه‌گذاری، ایجاد اشتغال و تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل فراهم می‌کند (Reuters, 2021).

۲.۴. نقش غرب چین در پروژه‌ها

غرب چین، به ویژه سین‌کیانگ، نقش کلیدی در کریدورهای ترانزیتی دارد. این منطقه به دلیل مجاورت با آسیای میانه، امکان انتقال کالا به اروپا از مسیر زمینی را فراهم می‌کند و به ایران کمک می‌کند جایگاه خود را به عنوان هاب ترانزیتی تقویت کند (OECD, 2023).

 ۲.۵. چالش‌ها و محدودیت‌ها

با وجود رشد روابط اقتصادی، چالش‌هایی وجود دارد:

* تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های چین را تحت تأثیر قرار دهد.

* نگرانی‌های امنیتی و حقوق بشر در منطقه سین‌کیانگ می‌تواند روابط اقتصادی و فرهنگی را محدود کند.

* تفاوت‌های فرهنگی و مدیریتی میان دو کشور ممکن است باعث کندی پروژه‌ها شود (Stimson Center, 2023).

بخش سوم: روابط اقتصادی

 ۳.۱. تجارت غیرنفتی و محصولات صنعتی

علاوه بر نفت و گاز، بخش عمده تجارت ایران و چین شامل محصولات غیرنفتی است که صنایع پتروشیمی، فلزات و مواد معدنی، محصولات کشاورزی و کالاهای صنعتی و ماشین‌آلات را در بر می‌گیرد. طبق گزارش Tehran Times (2024)، ارزش تجارت غیرنفتی میان ایران و چین در سال ۲۰۲۳ به حدود ۵.۲ میلیارد دلار رسید، که نشان‌دهنده تلاش دو کشور برای تنوع‌بخشی به تجارت دوجانبه و کاهش وابستگی صرف به نفت است. این تجارت غیرنفتی به ایران امکان می‌دهد ارزش افزوده بیشتری از صادرات خود کسب کند، وابستگی به تحریم‌های نفتی را کاهش دهد و فرصت‌های اشتغال برای صنایع داخلی ایجاد نماید.

۳.۲. سرمایه‌گذاری چین در زیرساخت‌های ایران

چین در پروژه‌های بزرگ زیرساختی ایران، به ویژه در مناطق غربی و مسیرهای ترانزیتی، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای انجام داده است. پروژه‌های ریلی در مسیرهای شمال–جنوب و شرق–غرب ایران با سرمایه‌گذاری چین توسعه یافته‌اند (Reuters, 2021). همچنین همکاری چین با ایران در توسعه بنادر جنوب کشور، به ویژه بندر چابهار، امکان اتصال به بازارهای آسیای میانه و اروپا را فراهم کرده است. علاوه بر این، سرمایه‌گذاری چین در میادین نفت و گاز ایران نه تنها تأمین انرژی برای خود را تضمین می‌کند، بلکه درآمد ارزی بلندمدتی برای ایران ایجاد می‌نماید.

۳.۳. نقش غرب چین در این سرمایه‌گذاری‌ها

منطقه سین‌کیانگ چین با مجاورت به آسیای میانه و مسیرهای ریلی و جاده‌ای، به عنوان دروازه ورود چین به پروژه‌های ترانزیتی ایران عمل می‌کند. این منطقه دارای منابع معدنی و انرژی نیز هست که در پروژه‌های مشترک اقتصادی ایران-چین اهمیت دارد (OECD, 2023).

 بخش چهارم: روابط فرهنگی و اجتماعی

 ۴.۱. تبادل‌های فرهنگی

ایران و چین برنامه‌های فرهنگی گسترده‌ای دارند که شامل برگزاری نمایشگاه‌های نقاشی، صنایع دستی و موسیقی ایرانی در چین و بالعکس می‌شود. علاوه بر این، ترجمه آثار ادبی، انتشار کتاب‌های آموزشی و همکاری‌های سینمایی به تبلیغ هنر و ادبیات دو کشور کمک می‌کند. روابط مذهبی و تاریخی نیز نقش مهمی در شناخت متقابل تاریخ و میراث فرهنگی دارد و موضوعاتی مانند جاده ابریشم و کاروانسراها نمونه‌ای از این تعاملات فرهنگی هستند (Global Times, 2024).

۵.۱. فرصت های فرهنگی ایران و چین

فرصت‌های فرهنگی ایران و چین شامل افزایش آگاهی عمومی از فرهنگ ایرانی در چین، تقویت گردشگری فرهنگی بین دو کشور و ایجاد بسترهای همکاری علمی و تحقیقاتی است. در زمینه تعاملات اجتماعی و علمی، برنامه‌های آموزش و تبادل دانشجو نقش مهمی دارند؛ به‌طوری که تعداد دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های چین در سال ۲۰۲۳ حدود ۳۵۰۰ نفر بوده است (China Daily, 2023). برنامه‌های تبادل دانشجو و بورس‌های تحصیلی نیز شبکه‌های علمی مشترکی ایجاد کرده‌اند. علاوه بر این، پروژه‌های تحقیقاتی مشترک در حوزه مهندسی، علوم پایه و فناوری اطلاعات اجرا می‌شوند و استفاده از تجربیات چین در مدیریت زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین به ایران کمک می‌کند مسیر توسعه اقتصادی و علمی خود را تسریع کند.

با این حال فرصت‌ها، روابط فرهنگی و اجتماعی میان دو کشور با چالش‌هایی نیز مواجه است. اختلافات فرهنگی و زبانی، تفاوت در سنت‌ها و شیوه‌های مدیریتی می‌تواند مانع تعاملات بلندمدت شود و وضعیت اقلیت اویغور در سین‌کیانگ حساسیت‌هایی را در جامعه ایرانی و بین‌المللی ایجاد کرده است (Middle East Institute, 2022). علاوه بر این، پراکندگی اطلاعات و نیاز به مدیریت دقیق رسانه‌ها اهمیت دارد تا از بروز سوءتفاهم‌ها جلوگیری شود.

با تمامی این چالش‌ها، روابط ایران و چین فرصت‌های مشترک بسیاری نیز دارد. گسترش روابط اقتصادی و تجاری شامل نفت، گاز و محصولات غیرنفتی، توسعه همکاری‌های علمی و دانشگاهی و تقویت دیپلماسی فرهنگی و مردمی از مهم‌ترین این فرصت‌ها محسوب می‌شوند. در عین حال، وابستگی بیش از حد به چین در بخش انرژی و زیرساخت، فشارهای تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی بین‌المللی و تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی که ممکن است باعث کندی اجرای پروژه‌ها شود، از چالش‌های جدی این روابط به شمار می‌روند (Stimson Center, 2023).

بخش پنجم: تحلیل قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین

 ۵.۱. مفاد قرارداد

بر اساس گزارش‌ها و تحلیل‌های منتشر شده در رسانه‌ها و مراکز پژوهشی، قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین، به عنوان یک توافق راهبردی بلندمدت، هدف توسعه همکاری‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، تبادل انرژی و گسترش همکاری‌های فرهنگی و علمی را دنبال می‌کند (Reuters, 2021; Rasanah, 2021; Middle East Institute, 2022). هرچند جزئیات دقیق مالی و تعهدات عملیاتی قرارداد به صورت عمومی منتشر نشده است، اما اثرات آن بر روابط اقتصادی و فرهنگی دو کشور قابل مشاهده است. سرمایه‌گذاری چین در پروژه‌های زیرساختی، بنادر، شبکه حمل‌ونقل و منابع انرژی ایران، ضمن تأمین منافع اقتصادی برای طرف چینی، فرصت‌های اشتغال و توسعه صنعتی و علمی را برای ایران فراهم می‌کند. از سوی دیگر، تعاملات فرهنگی و علمی، از جمله برنامه‌های تبادل دانشجو و همکاری‌های تحقیقاتی، به گسترش شبکه‌های علمی مشترک و تقویت روابط مردمی کمک می‌کند. تحلیل‌های کارشناسان نشان می‌دهد که این قرارداد، با وجود فرصت‌های فراوان، با چالش‌هایی مانند وابستگی اقتصادی نسبی، فشارهای تحریمی و تفاوت‌های فرهنگی مواجه است، که مدیریت دقیق و شفافیت در اجرای پروژه‌ها را ضروری می‌سازد

. ۵.۲. واکنش‌های داخلی و بین‌المللی

در داخل ایران، کارشناسان اقتصادی و سیاسی این قرارداد را فرصتی راهبردی برای تقویت اقتصاد و توسعه ترانزیت می‌دانند. با این حال، برخی تحلیلگران نسبت به احتمال وابستگی بیش از حد ایران به چین و کاهش استقلال اقتصادی کشور هشدار می‌دهند (Middle East Institute, 2022). از منظر بین‌المللی، کشورهای غربی، به ویژه ایالات متحده، قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین را با حساسیت دنبال می‌کنند و آن را نشانه‌ای از افزایش نفوذ چین در خاورمیانه می‌دانند. علاوه بر این، کارشناسان اقتصادی هشدار می‌دهند که تحریم‌های بین‌المللی ممکن است اجرای برخی پروژه‌ها را با تأخیر مواجه کند (USCC, 2021)

 بخش ششم: چشم‌انداز آینده

 ۶.۱. روندهای جاری

تحلیل روندهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نشان می‌دهد که روابط ایران و چین، به ویژه در حوزه غرب چین، در حال گسترش است. از منظر اقتصادی، توسعه مسیرهای ترانزیت و افزایش تجارت غیرنفتی نقش مهمی در تقویت همکاری‌های دو کشور دارد. در حوزه فرهنگی و علمی، تبادل دانشجو و همکاری‌های دانشگاهی رشد چشمگیری یافته و شبکه‌های علمی مشترک را تقویت کرده است. همچنین از نظر سیاسی، روابط راهبردی بین ایران و چین تثبیت شده و جایگاه ایران در آسیای میانه و خاورمیانه با این همکاری‌ها تقویت می‌شود.

 ۶.۲. پیش‌بینی تحولات آتی

با توجه به شرایط منطقه‌ای و جهانی، روابط ایران و چین در سال‌های آینده احتمالاً شامل افزایش سرمایه‌گذاری چین در پروژه‌های انرژی و ترانزیت ایران، گسترش همکاری‌های فناورانه و صنعتی، توسعه همکاری‌های فرهنگی و تبادل علمی و همچنین مدیریت چالش‌های حقوق بشری و فرهنگی برای ایجاد تعامل پایدار خواهد بود. تحلیلگران معتقدند که اگر ایران و چین سیاست‌های تعاملی و شفاف را دنبال کنند، این روابط می‌تواند به یک شراکت راهبردی بلندمدت تبدیل شود (Habibi & Kahalzadeh, 2021). ۶.۳. پیشنهادات سیاستی برای ایران

برای بهره‌برداری بهینه از روابط با چین، ایران باید شفافیت قراردادها و اجرای کارشناسانه پروژه‌ها را تضمین کند، تنوع‌بخشی به شرکای اقتصادی را دنبال نماید تا وابستگی صرف به چین کاهش یابد، و دیپلماسی فرهنگی و علمی را توسعه دهد؛ از جمله گسترش برنامه‌های تبادل دانشجو و ایجاد مراکز فرهنگی ایرانی در چین و بالعکس. علاوه بر این، نظارت و ارزیابی دوره‌ای پروژه‌ها اهمیت دارد تا کیفیت و سودمندی آن‌ها برای ایران تضمین شود و همزمان، تمرکز بر صادرات غیرنفتی و تقویت صنایع داخلی به کاهش وابستگی به نفت خام کمک کند.

بخش هفتم: تحلیل آماری و داده‌های اقتصادی

 ۷.۱. حجم و روند تجارت ایران و چین

بر اساس گزارش‌های رسمی، حجم تجارت دوجانبه ایران و چین از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۳ روندی صعودی داشته است (Tehran Times, 2024).

*۲۰۱۵: ۳.۸ میلیارد دلار

*۲۰۱۸: ۹.۲ میلیارد دلار

*۲۰۲۰: ۱۲.۱ میلیارد دلار

*۲۰۲۳: ۱۴.۶ میلیارد دلار

این رشد نشان‌دهنده افزایش همکاری‌های اقتصادی و تلاش دو کشور برای گسترش تجارت غیرنفتی و انرژی است.

–  سهم صادرات و واردات

*صادرات ایران به چین: نفت و گاز ۶۵٪، محصولات پتروشیمی ۲۰٪، سایر کالاهای صنعتی و کشاورزی ۱۵٪

*واردات ایران از چین: ماشین‌آلات و تجهیزات ۴۰٪، کالاهای مصرفی ۳۵٪، محصولات صنعتی و الکترونیک ۲۵٪

این آمار نشان می‌دهد که ایران هنوز به نفت و انرژی خام وابستگی قابل توجهی دارد، اما تلاش‌هایی برای تنوع‌بخشی به تجارت صورت گرفته است (USCC, 2021).

 ۷.۲. سرمایه‌گذاری چین در ایران

چین تاکنون حدود۱۰۰ میلیارد دلار در پروژه‌های مختلف ایران سرمایه‌گذاری کرده است، از جمله:

* ساخت کارخانه‌های صنعتی و پتروشیمی

* توسعه بنادر و ترانزیت

* پروژه‌های حمل‌ونقل و زیرساخت (راه‌آهن و جاده‌ها)

این سرمایه‌گذاری‌ها به توسعه اقتصادی ایران کمک کرده و زمینه اشتغال و انتقال فناوری را فراهم می‌کند (OECD, 2023).

۷.۳. تحلیل اقتصادی غرب چین

منطقه سین‌کیانگ با جمعیت حدود۲۵ میلیون نفر و منابع طبیعی گسترده، شامل نفت، گاز و معادن مختلف، نقش مهمی در همکاری‌های ایران و چین دارد (Garver, 2011).

*نفت و گاز: سین‌کیانگ یکی از مناطق مهم تولید انرژی چین است. خرید نفت ایران توسط چین مکمل منابع داخلی سین‌کیانگ می‌باشد.

*زیرساخت ترانزیت: اتصال ریلی سین‌کیانگ به آسیای میانه، ایران و اروپا، مسیرهای تجاری ایران را تقویت می‌کند.

*فرصت‌های سرمایه‌گذاری: سرمایه‌گذاری چین در ایران، به ویژه در مناطق ترانزیتی و صنعتی، با بهره‌گیری از تجربه سین‌کیانگ در توسعه اقتصادی، امکان‌پذیر شده است.

 فصل هشتم نتیجه‌گیری

روابط ایران و چین، از دوران باستان و مسیر جاده ابریشم تا قرارداد ۲۵ ساله معاصر، همواره دارای اهمیت اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بوده است. بررسی روندهای اقتصادی نشان می‌دهد که علاوه بر نفت و گاز، تجارت غیرنفتی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و صنایع ایران به شکل فزاینده‌ای گسترش یافته است. در حوزه فرهنگی و علمی، تبادل دانشجو، همکاری‌های دانشگاهی و برنامه‌های فرهنگی، نقش مهمی در تقویت تعاملات مردمی و ایجاد شبکه‌های علمی مشترک ایفا کرده است.

با این حال، روابط دو کشور با چالش‌هایی همچون وابستگی اقتصادی بیش از حد، تأثیر تحریم‌ها، اختلافات فرهنگی و نگرانی‌های حقوق بشری مواجه است. مدیریت هوشمندانه، شفافیت در قراردادها، تنوع‌بخشی به شرکای اقتصادی و توسعه دیپلماسی فرهنگی و علمی، می‌تواند این چالش‌ها را کاهش دهد و فرصت‌های موجود را به حداکثر برساند.

در مجموع، با اتخاذ سیاست‌های تعاملی و شفاف، روابط ایران و چین می‌تواند به یک شراکت راهبردی بلندمدت تبدیل شود که منافع اقتصادی، فرهنگی و سیاسی دو کشور را تضمین کند و نقش ایران را در منطقه و در عرصه بین‌المللی تقویت نماید.

منابع

1. Bishop, C. W. (1922). *Ancient Cultural Relations between China and Iran*. Journal of the Royal Asiatic Society, 54(1), 1-20.
2. China Daily. (2023, May 15). Number of Iranian students in China rises steadily. Retrieved from [https://www.chinadaily.com.cn/a/202305/15/WS646b3b2ea3101b9f1a7b1a0f.html](https://www.chinadaily.com.cn/a/202305/15/WS646b3b2ea3101b9f1a7b1a0f.html)
3. Garver, J. W. (2011). The Xinjiang Factor in PRC-IRI Relations. In *China and Iran: Ancient Partners in a Post-Imperial World* (pp. 129-138). University of Washington Press.
4. Global Times. (2024, January 11). Exceptional China-Iran cultural exchanges to expand in 2024. Retrieved from [https://www.globaltimes.cn/page/202401/1305256.shtml](https://www.globaltimes.cn/page/202401/1305256.shtml)
5. Habibi, N., & Kahalzadeh, H. (2021). *The Iranian‑Chinese Strategic Partnership: Why Now and What It Means*. Crown Center, Brandeis University. Retrieved from [https://www.brandeis.edu/crown/publications/crown-conversations/cc-8.html](https://www.brandeis.edu/crown/publications/crown-conversations/cc-8.html)
6. Middle East Institute. (2022, March 1). The 25-year Iran-China agreement, endangering 2,500 years heritage. Retrieved from [https://www.mei.edu/publications/25-year-iran-china-agreement-endangering-2500-years-heritage](https://www.mei.edu/publications/25-year-iran-china-agreement-endangering-2500-years-heritage)
7. (2023). Realising the Potential of the Middle Corridor. Retrieved from [https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2023/12/realising-the-potential-of-the-middle-corridor_c458041c/635ad854-en.pdf](https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2023/12/realising-the-potential-of-the-middle-corridor_c458041c/635ad854-en.pdf)
8. Rasanah – Iran’s Persian Gulf Studies Center. (2021, March 26). The Iran-China 25-Year Comprehensive Strategic Partnership: Challenges and Prospects. Retrieved from [https://rasanah-iiis.org/english/wp-content/uploads/sites/2/2021/04/The-Iran-China-25-Year-Comprehensive-Strategic-Partnership-Challenges-and-Prospects.pdf](https://rasanah-iiis.org/english/wp-content/uploads/sites/2/2021/04/The-Iran-China-25-Year-Comprehensive-Strategic-Partnership-Challenges-and-Prospects.pdf)
9. (2021, March 27). Iran and China sign 25-year cooperation agreement. Retrieved from [https://www.reuters.com/world/china/iran-china-sign-25-year-cooperation-agreement-2021-03-27/](https://www.reuters.com/world/china/iran-china-sign-25-year-cooperation-agreement-2021-03-27/)
10. Stimson Center. (2023, June 7). Challenges to Iran-China Relations in the Shadow of the ‘Mahsa Revolution’. Retrieved from [https://www.stimson.org/2023/challenges-to-iran-china-relations-in-the-shadow-of-the-mahsa-revolution/](https://www.stimson.org/2023/challenges-to-iran-china-relations-in-the-shadow-of-the-mahsa-revolution/)
11. Tehran Times. (2024, January 27). Iran-China trade reaches $14.6b in 2023. Retrieved from [https://www.tehrantimes.com/news/494181/Iran-China-trade-reaches-14-6b-in-2023](https://www.tehrantimes.com/news/494181/Iran-China-trade-reaches-14-6b-in-2023)
12. (2021, June 28). China-Iran Relations: A Limited but Enduring Strategic Partnership. Retrieved from [https://www.uscc.gov/sites/default/files/2021-06/China-Iran_Relations.pdf](https://www.uscc.gov/sites/default/files/2021-06/China-Iran_Relations.pdf)