دیپلماسی متوازن مسقط در نظام منطقه ای خلیج فارس

کامران کرمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

نگاهی به کارنامه سلطان نشین عمان نشان می دهد که مسقط، تنها بازیگر نظام منطقه ای خلیج فارس محسوب می شود که پیامدهای کنش آن معطوف به الگوی تعادل و ثبات در برخورد با شورای همکاری خلیج فارس و همچنین در برخورد با ایران و عراق به عنوان دو بازیگر خارج از این مجموعه است. در واقع مکانیسم های ثبات زا و امنیت بخش شالوده الگوی رفتاری این پادشاهی را در میان 8 بازیگر این مجموعه تشکیل می دهد. دیپلماسی هوشمندانه تصمیم گیرندگان عمان که مبتنی بر بهره گیری از ظرفیت های دوجانبه و چندجانبه است عمدتا از مجرای دیپلماسی متوازنی است که تعریف و عملیاتی گردیده است. این دیپلماسی براساس تامین منافع ملی، پرهیز از ورود به بازی های هویتی و کسب پرستیژ منطقه ای از طریق میانجیگری و وساطت تعریف و عملیاتی می گردد. در این مقاله تلاش می شود رفتار سیاست خارجی عمان در چارچوب دیپلماسی متوازن و در برخورد با جمهوری اسلامی ایران و شورای همکاری خلیج فارس مورد سنجش قرار گیرد.

کلیدواژگان: نظام منطقه ای خلیج فارس، عمان، الگوی سیاست خارجی، ایران، شورای همکاری

تحلیل رخداد

روابط خارجی عمان در نظام منطقه ای خلیج فارس همواره روابطی به دور از تنش بوده است. مسقط توانسته است با تعریف یک سیاست خارجی متوازن در هر دو سوی ساحل شمالی و جنوبی از ظرفیت های موجود بهره گیرد. در این میان، روابط عمان با ایران همواره روابطی مسالمت آمیز بوده و در جهت ثبات و همکاری های منطقه ای در خلیج فارس قرار داشته است. شاید به راحتی بتوان گفت که روابط تهران- مسقط برخلاف دیگر دولت های عربی خلیج فارس هیچوقت شاهد اختلاف نبوده و در مسیر تنش قرار نگرفته است.

در این میان عمان توانسته است با بهره گیری از ظرفیت های موجود نقش میانجی خود را در روابط ایران با همسایگان و همچنین غرب ایفا کند. مواضع نزدیک عمان به ایران حتی بیشتر از روابط این کشور با دیگر کشورهای ساحلی خلیج فارس است و از نظر کارشناسان این رفتار سیاست خارجی عمان به ایران نزدیکتر و به عربستان دورتر است. دولت ایران و عمان در طی دهه های اخیر توانسته اند سطح همکاری های متقابل را در ابعاد نظامی و استراتژیک افزایش دهند.طرح خط لوله صادرات گاز ایران به عمان در صورت تحقق، نخستین همکاری اقتصادی در این سطح بین ایران و یکی از دولت های شورای همکاری خلیج فارس خواهد بود.

وزیر نفت عمان با اشاره به توافق دو دولت در سفر چند ماه گذشته رییس جمهور ایران به مسقط برای احداث خط لوله صادرات گاز ایران به عمان، اعلام کرد که گاز ایران تا سال 2017 به مسقط می رسد. همچنین با توجه به مشکلاتی که ایران برای ارسال گاز طبیعی از راه پاکستان به هند دارد، عمان تلاش کرده است از طریق بازتعریف پروژه لوله گذاری از راه دریای عمان، پروژه گاز ایران به هند عملیاتی گردد.

در این میان خبرگزاری بلومبرگ با اشاره به اینکه عمان بر خلاف دولت عربستان، ایران را تهدیدی برای منطقه نمی بیند، به این مسئله اشاره می کند که از نظر مقامات مسقط، رابطه با تهران فرصتی اقتصادی و سیاسی برای این کشور  است و برای همین، پادشاهی عمان خود را از طرح های سعودی ها برای همگرایی بیشتر کشورهای عضو شورای همکاری علیه ایران، دور نگه می دارد. در واقع این رویکرد پادشاهی عمان به دیپلماسی متوازن و سازنده آن در خلیج فارس بر می گردد که به موازنه و تعادل بخشی در مقابل نیروهای برهم زننده ثبات منطقه ای پرداخته است.

از سوی دیگر تهران و مسقط در سطح سياسي و منطقه‌اي كم مسئله‌ترين رابطه متقابل را دارند كه در تامين امنيت منطقه ای نقش موثري داشته است. موضع اين كشور به عنوان عضوي از شوراي همكاري خليج فارس درباره جزاير سه‌گانه ايران و ادعاهاي امارات، مذاكره و گفتگو دوجانبه است. همچنين عمان، حق ايران در دستيابي به فناوري صلح آميز هسته‌اي را به رسميت شناخته است.

تشكيل كميته مشترك نظامي دو كشور و برگزاري جلسه سالانه اين كميته در تهران و مسقط نماد دیگری از همكاري‌هاي مهم نظامي دو دولت است. مشاركت افسران دوكشور در برنامه‌هاي مشترك نظامي از جمله در رزمايش سپر جزيره 8، فصل جديدي از روابط و همكاريهاي نظامي را رقم زده است.

در خصوص تلاش های میانجیگرایانه عمان نیز می توان به از سرگیری روابط ایران با عربستان و بریتانیا در دهه 90 و همچنین وساطت عمان در ماجرای رهایی ملوانان بریتانیایی از ایران در سال 86 اشاره کرد. عمان همچین میزبان مذاکرات محرمانه ایران و آمریکا پیش از توافق ژنو نیز بود.

نگاه عمان به شورای همکاری خلیج فارس

از زمان تشکیل شورای همکاری خلیج فارس، عمان با این رویکرد که مسقط به بحران ها و مناقشات عربی- عربی و اختلافات و گروه بندی های عربی- ایرانی ورود پیدا نمیکند، بلکه با رویکردی متوازن و معطوف به همکاری بدان وارد می شود. در واقع این کشور رویکرد میانه رو و بی طرفی فعال از طریق مولفه های چانه زنی و میانجیگرایانه ای را دنبال کرده و تا حد زیادی توانسته است از رهگذر دیلماسی متوازن به تعادل بخشی در دو سوی سواحل بپردازد. بنابراین مسقط نشینان تلاش کرده اند تا روابط خود را با مجموعه شورای همکاری و بخصوص با ایران در طیف بالایی حفظ و تقویت کنند.

در مقوله تهدید هم باید گفت که تصور و ادراک عمان نسبت به دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس و بخصوص عربستان متفاوت است و در این رهگذر این مجموعه رویکردهای جداگانه ای را برای پرداختن به موضوع افزایش نفوذ ایران در منطقه دنبال می کنند.

در واقع مسقط تنها پایتخت شورای همکاری خلیج فارس نیست که از رویکردهای منطقه ای عربستان و هژمونی طلبی آن بر منطقه مقابله می کند، بلکه قطر نیز به عنوان یک بازیگر با رویکردهای پیشروانه و گریز از مرکز، با رویکردهای عربستان در این زمینه دچار مسئله و همچنین مشکل شده است. البته عمانی ها مخالفت های خود با عربستان را بسیار محتاطانه تر دنبال می کنند و این در واقع ظرافتی است که این کشور در پهنه خلیج فارس و در برخورد با دیگر بازیگران این مجموعه دنبال می کند.

دورنمای رخداد

شاید به راحتی بتوان گفت که نوع و سطح بازیگری عمان در نظام منطقه ای خلیج فارس معطوف به الگوهای توازن بخشی است. آنهم در منطقه ای که با وجود اختلافات ارضی و مرزی، پیگیری یک سیاست تعادل بخش از پیچیدگی های ساختاری و کارکردی برخوردار است و تنظیم و اجرای آن از سوی مسقط نشینان، نشان از ظرافت تصمیم گیرندگان این کشور دارد. تا زمانی که منطقه خلیج فارس آبستن تحول و بحران باشد و اختلافات موجود فرصت تصاعدیابندگی پیدا نمایند، دیپلماسی عمان ضمن بی طرفی و پرهیز از ورود به درگیری ها، این فرصت را پیدا می نماید تا از رهگذر چانه زنی، ضمن موازنه سازی، نقش منطقه ای خود را در وضعیت بحران به خوبی ایفا کند. هر چند یک نکته بسیار مهم را نباید نادیده گرفت که عمان هم به دلیل برخی محدودیت ها و ضعف های راهبردی و همچنین برخی حساسیت ها، از ورود به درگیری های منطقه ای خوداری نموده و تلاش داشته تا از این زاویه به تامین نقش و منافع خود بپردازد. از آنجا که دیپلماسی متوازن عمان بر اساس اصل منافع ملی و امنیت و ثبات منطقه ای تنظیم میگردد، می تواند زمینه های لازم برای شکل دهی به روند همگرایی در برخورد با شورای همکاری خلیج فارس و همچنین ایران را افزایش دهد. این امر مستلزم توجه دیگر اعضای شورای همکاریست که تا حد زیادی تحت هژمونی عربستان و همچنین برخی رفتارهای افراطی و غیرمعتدل قرار دارند که این موضوع بر روندهای واگرایی تاثیرگذار بوده است. حال در این چارچوب با توجه به نقشی که عمان برای خود تعریف کرده است و همچنین با توجه به پیشینه مثبتی که در روابط با ایران دارد، می تواند به میانجیگری های بیشتر عمان در چارچوب دیلپماسی متوازن منجر گردد.