احمدعلی ستاروند

مرکز بین­المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رویداد

سوریه در این روزها، تبدیل به میدانگاه جنگ قدرت در سطوح مختلف، میان بازیگران متعدد شده است. حکومت بشار اسد، علی­رغم توانایی در حفظ قدرت خود، قادر به بازگرداندن نظم و ثبات نبوده است. در اوایل ماه جاری میلادی، بروز یک شایعه­ی قوی بر پیچیده شدن اوضاع در سوریه، افزوده است. مخالفان حکومت سوریه بر این عقیده­ند که بشار، در پی استفاده از سلاح­های شیمایی (سارین) علیه مخالفان، می­باشد. سارین، یک سلاح ساخته دست بشر است که قدرت کشندگی بالایی دارد، و به سرعت عمل می­کند. مطابق با نظر مرکز کنترل و ممنوعیت بیماری در ایالات متحده، این سلاح دارای قدرت حیرت­انگیزی می­باشد. سارین می­تواند در مایعات ترکیب شود و به این ترتیب می­تواند آب نوشیدنی و غذا را سمی کند و یا به شکل گاز رها شود، که به این ترتیب، شمار بیشتری از مردم را در معرض خطر قرار می­دهد.

 بروز این شایعه، موجی جدیدی از مخالفت علیه بشار را به وجود آورده است. علی­رغم هشدارهای شدید بین­المللی نسبت به استفاده سوریه از سلاح­های شیمیایی، ارتش آزاد سوریه بر این عقیده است که چنانچه حکومت بشار اسد از دستیابی به راه­حل­های سیاسی بازماند، این احتمال وجود دارد که از سلاح شیمایی به عنوان آخرین حربه خود، استفاده کند. با توجه به اهمیت رسانه­ها در بازتاب مسایل مهم بین المللی امروز و سلطه غرب بر بخش عمده­ای از رسانه­ها، در ادامه تلاش می­شود تا به فعالیت­های رسانه­ای کشورهای غربی (بویژه ایالات متحده، و انگلستان، و البته اسرائیل) در ارتباط با موضوع احتمال استفاده بشار از سلاح­های شیمیایی و تلاش آن رسانه­ها برای جهت­دهی خاص آن موضوع پرداخته شود.

واژگان کلیدی: سلاح­های شیمیایی، بشار اسد، بحران سوریه، قدرت­های بزرگ، رسانه­های غربی.

تحلیل رویداد

هر چند مخالفین ادعا می­کنند استفاده از سلاح شیمیایی به عنوان آخرین حربه­ی دولت بشار، علیه مخالفان، دور از ذهن نیست، ولی از عملیاتی شدن آن با در نظر گرفتن جبهه­گیری­های متفاوت در خصوص آن، مشکل می­توان با قطعیت سخن به میان آورد. بحث استفاده از سلاح­های شیمیایی، بیشتر از سوی کشورهای غربی و مخالفان حکومت، ساخته و پرورده شده است، و بوسیله­ی غربی­ها و برخی دولت­های منطقه­ای مخالف بشار، رسانه­ای شده است. عبدالسلام عبدالرزاق، یکی از فراریان ارتش سوریه که عضو وزارتخانه تسلیحات شیمیایی اسد بوده است، به الشرق الوسط گفت که “رژیم سوریه سابقا در برخی مناطق، تهدید به استفاده از این سلاح­ها کرده است و حتی به توزیع ماسک در میان سربازان خود نیز پرداخته است”. او اضافه کرد که “این ماسک­ها فقط زمانی پوشیده می­شوند که از سلاح شیمایی استفاده می­شود”.[1]

عدنان سیلو، سرلشکر بازنشسته­ی برنامه­ی تسلیحات شیمیایی سوریه، نیز با قطعیت از استفاده بشار اسد از سلاح شیمایی، سخن گفت؛ چرا که بشار تصور می­کند که با استفاده از سلاح شیمایی، می­تواند مخالفت مخالفان را در هم بشکند و بدین ترتیب، در قدرت باقی بماند. وی نیز، بشار اسد را متهم کرد که قبلا نیز از سلاح­های شیمایی استفاده کرده است، که این ادعا از سوی مخالفان، نیز مطرح شده است. سیلو بر این عقیده است که این امکان وجود دارد در صورتی که شهر حلب، به عنوان پرجمعیت­ترین شهر سوریه، سقوط کند، بشار اسد، استفاده از تسلیحات شیمیایی را تشدید کند.

آژانس­های اطلاعاتی کشورهای غربی و رژیم اسرائیل نیز، که وظیفه­ی مکان­یابی سلاح­های شیمیایی سوریه را به عهده داشته­اند، اعلام کردند که نشانه­هایی دال بر جابجایی انبار تسلیحات شیمیایی سوریه، مشاهده می­شود.[2] در میان نیروهای نظامی سوریه نیز دو نظر متفاوت وجود دارد: عقیده­ی اول این است که استفاده از سلاح­های شیمیایی، این شورش را یک بار و برای همیشه­ می­خواباند؛ اما اغلب رهبران نظامی سوریه و وزارت دفاع این کشور، هشدار داده­اند که چنانچه ارتش بخواهد دست به دامان این سلاح­ها شود، نتیجه­ی نهایی “فروپاشی کامل” خواهد بود.

در هر حال در شرایط کنونی، استفاده­ از سلاح­های شیمیایی علیه مخالفان از سوی بشار، مسئله­ای است که در هاله­ای از ابهام قرار دارد. بدین معنا که ادعای استفاده از سلاح­های شیمیایی توسط دولت سوریه علیه مخالفان خود یا از سوی مخالفان داخلی بشار اسد، مطرح شده است؛ یا از سوی دولت­های غربی و منطقه­ای که علیه حکومت بشار هستند.

واکنش­ها نسبت به رویداد

از قرائن و شواهد چنین برمی­آید که کشورهای غربی (در کنار مخالفان داخلی)، هم مهم­ترین منبع انتشار خبر استفاده­ی احتمالی بشار از سلاح­های شیمیایی هستند و هم مهم­ترین مخالفان و هشداردهندگان استفاده از آن. دولت اوباما می­گوید که استفاده از سلاح شیمیایی از سوی بشار اسد را تحمل نخواهد کرد و در صورتی که بشار از سلاح­های شیمیایی علیه مردم خود استفاده کند، با واکنش شدید مواجه خواهد شد. جهان در حال مشاهده اعمال سوریه است، و هر گونه استفاده از سلاح­های شیمیایی غیر قابل پذیرش، تلقی می­شود. هیلاری کلینتون نیز در این راستا ابراز کرد که استفاده از سلاح­ شیمایی، خط قرمز واشنگتن محسوب می­شود. وی گفت که نگرانی ما این است که رژیم بشار، برای نجات خود به استفاده از سلاح­های شیمیایی توسل جوید یا در نتیجه­ی این ضعف، برخی گروه­های مخالف به این سلاح­ها دسترسی پیدا کنند.[3]

نیویورک تایمز، یکی از اولین رسانه­هایی بود که موضوع استفاده احتمالی بشار از سلاح­های کشتار جمعی و ترس حاصل از آن را پیش کشید و به نگرانی مقامات آمریکایی از فعالیت­های کنونی سوریه پرداخت. پس از آن، مجله اتاق خطر[1] نیز وارد بحث در این موضوع شد و گزارش داد که مهندسان سوری که در خدمت رژیم اسد هستند، در حال ترکیب کردن موادی برای تجهیز گاز سارین هستند. به عقیده این مجله، “ناظران بین­المللی، نگران هستند که ممکن است بشار اسد از این سلاح­ها علیه مردم خود استفاده کند. دیگر رسانه­های ایالات متحده نیز به موضع­گیری مشابهی در خصوص این بحران پرداخته­اند. در میان رسانه­های آمریکایی فقط روزنامه مک­کلچی به مخالفت با این تبلیغات پرداخت، و اعلام کرد که هیچ مدرک قاطعی وجود ندارد که با استناد به آن، استفاده­ی بشار از سلاح­های شیمیایی را تبدیل به یک نگرانی عمده کنیم.[4]

بریتانیا نیز همسو با ایالات متحده بر این عقیده است که حکومت بشار به زودی از سلاح­های شیمیایی علیه مردم خود استفاده خواهد کرد. این کشور نیز ابراز نگرانی کرد که ممکن است این تسلیحات به دست گروههای غیردولتی بیفتد.

خبرگزاری رویترز نیز تلاش کرد با پخش مصاحبه آندرس راسموسن، دبیرکل ناتو بطور مستقیم خطر تهدیدهای شیمیایی سوریه را گوشزد کند. وی شبح استفاده­ی احتمالی اسد از سلاح­های شیمیایی را عاملی می­داند که استقرار موشک­های ضدموشک را در ترکیه، ضروری کرده است.

بی.بی.سی نیز طی مصاحبه­ای با ویلیام هیگ، وزیر امور خارجه بریتانیا، گزارش داد که انگلستان و ایالات متحده، مدارکی در دست دارند که نشانگر استفاده­ی قریب­الوقوع دولت سوریه از سلاح­های شیمایی می­باشد. بی.بی.سی چنین وانمود می­کرد که بر اساس منابع اطلاعاتی این کشور، بشار به زودی از سلاح­های شیمیایی استفاده خواهد کرد. بی.بی.سی علی­رغم اینکه از جزئیات این مدارک چیزی بیان نمی­کند ولی سعی در القای هشدار به رژیم سوریه در صورت استفاده از سلاح­های شیمیایی دارد.

رژیم اسرائیل نیز همانند بریتانیا و ایالات متحده، ضمن تأکید بر استفاده احتمالی بشار اسد از تسلیحات شیمیایی، ابراز نگرانی کرد که ممکن است این تسلیحات به دست گروه­های غیردولتی بیفتد. رسانه­های آمریکایی تحت نفوذ صهیونیسم تمرکز بسیاری بر روی این مسئله کردند. فاکس نیوز گزارشی منتشر کرده که در آن میکائیل اورن[2]، سفیر اسرائیل در ایالات متحده، اعلام کرد در صورتی که رژیم بشار، سلاح­های شیمیایی خود را در اختیار حزب­الله قرار دهد، شرایط بازی متفاوت خواهد شد و این برای دولت یهود، خط قرمز محسوب می­شود. وی به طور ضمنی اشاره کرد که نگران استفاده­ی بشار از سلاح­های شیمیایی نیست، بلکه نگرانی عمده رژیم اسرائیل، دستیابی گروه­های غیردولتی به این تسلیحات می­باشد.[5]

در حالی که کشورهای غربی، بویژه ایالات متحده تلاش رسانه­ای وسیعی را برای پوشش این خبر بکار برده­اند و سعی دارند چنین وانمود کنند که استفاده­ی بشار اسد از سلاح­های شیمیایی، خط قرمز آن­هاست، ولی به نظر می­رسد که رسانه­های صهیونیستی همراه با سیاست­های رژیم اسرائیل، بیشتر در پی القای نگرانی­شان از دستیابی گروه­های غیر دولتی، خصوصا حزب­الله به این تسلیحات می­باشد، و آن را به عنوان خط قرمز خود محسوب می­کند.

دورنمای رویداد

برای تحلیل بهتر بحران سوریه با توجه به استفاده احتمالی از سلاح­های شیمیایی، باید کمی به عقب برگردیم. از آنجایی که ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی، نتوانسته­اند حمایت همه­ی اعضای شورای امنیت برای دخالت نظامی در سوریه را به دست آورند، به نظر می­رسد که این کشورها برای پایان دادن به بحران [به شکلی که نفع غایی آنان را تأمین کند]، به روش دیگری متوسل شده­اند که موضوع سلاح­های شیمیایی، مهم­ترین آن است. به نظر می­رسد که کشورهای غربی و اسرائیل، در پی ایجاد یک تصویر در مورد بشار مبنی بر استفاده­ی قریب­الوقوع وی از سلاح­های شیمیایی، می­باشند تا از این طریق افکار عمومی دنیا را با خود همراه سازند. اینکه آیا بشار از سلاح­های شیمیایی استفاده خواهد کرد یا نه، موضوع این نوشتار نیست. ولی کشورهای غربی، خصوصا ایالات متحده، در صدد هستند تا از این موضوع سیاسی یک بستر حقوقی برای حمله به سوریه، فراهم کنند. در رسانه­های ایالات متحده، گزارش­های زیادی پیرامون استفاده احتمالی بشار از سلاح­های شیمیایی ارائه شده است.

با توجه به این شواهد، این احتمال وجود دارد که ایالات متحده و غرب، ضمن همراه کردن افکار عمومی دنیا از طریق برجسته کردن موضوع مورد بحث، در پی اِعمال فشار بر متحدان سوریه و همراه کردن آنها با خود، باشند تا شرایط مداخله نظامی در سوریه، مساعدتر گردد. ابراز نگرانی از دسترسی نیروهای غیردولتی به سلاح­های شیمیایی، (هم از سوی ایالات متحده، و هم از سوی بریتانیا و اسرائیل)، این احتمال را تقویت می­کند و باعث می­شود که حتی عدم استفاده بشار از سلاح­های شیمیایی، زمینه­ای را فراهم سازد که در آن احتمال دخالت نظامی ایالات متحده یا دیگر کشورهای غربی در سوریه، در چارچوب سازمان ملل متحد و حتی خارج از آن (همانند عراق در سال 2003)، و بر اساس جنگ پیشدستانه، وجود داشته باشد. چرا که ترس از دسترسی گروه­های غیردولتی به سلاح­های شیمیایی، مسئله­ای نیست که ایالات متحده بخواهد منتظر وقوع عملی آن باشد. کما این که این کشور در حمله به عراق (2003)، نیز با چنین استدلالی، و خارج از منشور، به مداخله پرداخت.

اما این بسترسازی برای مداخله نظامی به تبلیغات گسترده­ای نیاز دارد که به خدمت گرفتن رسانه برای دسترسی به اهداف را توجیه می­کند. رسانه­های غربی، همصدا و بدون هیچ سند مشخصی، ادعا می­کنند که رژیم ناکارآمد و درمانده بشار اسد در پی استفاده از سلاح­های شیمیایی علیه مردم خود است. در این مسیر، ایالات متحده بیش از دیگر کشورها به این مسئله پرداخته است و کانال­های تلویزیونی مختلف (خصوصا NBC)، به ارائه مستندات این کشور مبنی بر استفاده­ی قریب­الوقوع بشار از سلاح­های شیمیایی می­پردازد.

اجماع رسانه­های غربی بر موضوع استفاده بشار از سلاح­های شیمیایی و احتمال دسترسی گروه­های غیردولتی به آن سلاح­ها، تلاشی در راستای فراهم کردن “مسئولیت جامعه­ بین­المللی برای نجات مردم سوریه” و جلوگیری از “فاجعه­ی انسانی” است که نتیجه محتوم آن، مداخله نظامی در سوریه حتی در صورت عدم استفاده از سلاح­های شیمیایی (همانند عراق در سال 2003)، خواهد بود.

اگر چه برخی تحلیل­ها حاکی از استفاده­ی قریب­الوقوع بشار از سلاح­های شیمیایی است، ولی مقامات رسمی این کشور اعلام کرده­اند که هرگز و در هیچ شرایطی، از این سلاح­ها علیه مردم خود استفاده نخواهند کرد. بحث در مورد این که کدام دیدگاه به واقعیت نزدیک­تر است، موضوع نوشتار حاضر نیست؛ ولی آن­چه که مشخص است در شرایط کنونی، این صدای رسانه است که واقعیت را می­سازد و زمینه را برای نتایج نهایی این بحران، فراهم می­کند.