سمیه پسندیده

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

 

بیان رخداد:

در پی حمله تروريستی ١١ سپتامبر ٢٠٠١ در آمريکا، ناتو ، برای اولين بار در تاريخ حيات خود به ماده ۵ پيمان واشنگتن، که مطابق آن حمله به يک يا چند عضو سازمان حمله عليه تمامی اعضاء تلقی می­شود، استناد کرد و تمامی اعضا با قاطعيت اين حملات را محکوم و حمايت کامل خود را از ايالات متحده اعلام کردند.  پس از حملات تروريستي به برج هاي دو قلوي تجارت جهاني، ناتو دريک حرکت تهاجمي ولي با پوشش هاي تدافعي (مبارزه با تروريسم، حمايت ازحقوق بشر، حمايت از دموکراسي و…) وارد منطقه آسياي مرکزي و قفقاز شد.

روند گسترش ناتو در اوائل دهه 1990 و با تحول« شورای همکاری آتلانتیک شمالی» آغاز شد. حركت اول يعني گسترش به اروپاي مركزي و شرقي از اواخر سال 1991 آغاز شد و تحت عنوان « مشارکت برای صلح» از اوائل سال 1994 به عنوان مرحله پيش از عضويت رسمي و سپس گسترش كامل از 1995 تا 1999 ادامه يافت در اين مرحله ايالات متحده آن را به لهستان، جمهوري چك ومجارستان محدود كرد.  در اواسط دهه 1990 ، ناتو نوعي شبه اتحاد نظامي به نام« مشارکت برای صلح» ايجاد كرد و بر اين اساس به آموزش، مسلح ساختن و استقرار نيروهاي نظامي در اطراف درياي سياه و درياي خزر پرداخت. تفاوت ببين ناتو و « مشارکت برای صلح» همان طور كه مقام­هاي ناتو اعلام كرده­اند، بسيار اندك است. از طريق « مشارکت برای صلح» جمهوري آذربايجان، گرجستان، ازبكستان، قزاقستان و ترکمنستان رابطه­هاي نظامي رسمي با سرفرماندهي عالي ناتو دارند. در سايه حمايت­هاي ناتو « مشارکت برای صلح» گردان پاسدار صلح مشترك آسياي مركزي را ايجاد كرده است كه مرحله اوليه حضور نيروهاي نظامي به رهبري ناتو در منطقه است.

اکنون ناتو در تلاش برای افزایش مناسبات و همکاری با کشورهای آسیای مرکزی، از جمله قزاقستان است. قزاقستان به لحاظ ژئوپلتیکی و مالکیت تجهیزات اتمی که از اتحادجماهیر شوروی سابق به ارث برده است، در موقعیت حساسیت‌ برانگیزی برای روسیه قرار دارد و از این رو روابط رو به رشد ناتو و قزاقستان می‌تواند زمینه ساز رقابت شدیدتر روسیه با رقبای غربی‌اش در این کشور باشد. از این رو روابط ناتو و قزاقستان از منظر روابط دوجانبه و چرایی تمایل ناتو به برقرای ارتباط با قزاقستان مورد توجه این مقاله قرار گرفته است.

تحلیل موضوع تعاملات ناتو و قزاقستان

در موضوع تحلیل تعاملات ناتو و قزاقستان به مواردی چند می توان اشاره نمود که در راس آنها مسئله تامین و امنیت انرژی غرب است. در میان کشورهای آسیا مرکزی قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان دارای بالاترین ذخایر انرژی و به ویژه نفت و گاز هستند و منابع عظیم انرژی این منطقه به مثابه منابع رقيب انرژی خاورمیانه از اهمیت فراوانی برای جهان غرب برخوردار است، چرا که پس از بروز بحران انرژی در ژانویه 2006 به واسطه قطع صدور گاز روسیه به اکراین و تکرار آن در سال 2008 و در پی سیاست متنوع سازی تامین انرژی توسط غرب، منطقه آسیای مرکزی گزینه مطلوبی به شمار می آید. مسئله امنيت انرژی يک دغدغه امنيتی مشترک برای اعضای ناتو و شرکا به شمار می­آید، لذا  ناتو می­تواند در اين زمينه ايفای نقش نمايد. در حال حاضر، ناتو از طريق شرکای خود به برخی عرضه کنندگان عمده، کشورهای ترانزيت و مصرف کنندگان انرژی در سطح جهان متصل شده است. در این رابطه سه گزينه احتمالی برشمرده می شود:

– تقويت حمايت ناتو از نيروهای کشورها برای حفاظت از خطوط لوله و مسيرهای انتقال انرژی؛

–  استقرار نيروهای ناتو برای حفاظت از مخازن و خطوط انتقال انرژی؛

– تقويت ماموريت دريايی ناتو در دريای مديترانه و احتمال گسترش آن به ساير آبراه­های بين المللی به منظور حفاظت از مسيرهای دريايی انتقال انرژی.(1)

به­طور کلی از نگاه ناتو، احتمال اقدامات تروريستی در کشورهای اصلی صادرکننده، بروز دگرگونی­های سياسی در اين کشورها، اختلاف بين کشورهای ترانزيت انرژی و احتمال خرابکاری در اين خطوط و استفاده ابزاری از اين کالای استراتژيک در سياست خارجی کشورهای صادرکنننده و ترانزيت، تهديدات و خطراتی هستند که مقابله با آن بايد در دستورکار اين سازمان باشد و نقش های جديدی در اين خصوص برای ناتو تعريف گردد.(2) مسئله تامین انرژی و متنوع ساختن تامین کنندگان انرژی  و ایجاد امنیت انرژی یکی از دلایلی است که ناتو را به گسترش تعاملات با قزاقستان ترغیب کرده است. درواقع تعریف روابط ناتو با قزاقستان و همچنین دیگر جمهوریهای استقلال یافته از اتحاد شوروی تنها به مسائل حقوق بشری و دموکراسی سازی و همینطور مسائل دفاعی خلاصه نمی­شود، بلکه دامنه روابط آنها در بسیاری از حوزه­های دیگر نیز گسترش یافته است. با توجه به اینکه وارث پایگاه اتمی شوروی بوده و به دلیل همسایگی با روسیه و چین از موقعیت استراتژیکی برخوردار شده است و ضمنا دارای منابع سرشار چون نفت و گاز، اورانیوم، سرب، تنگستن و طلا است، بیش از سایر کشورهای آسیای مرکزی مورد توجه و علاقه آمریکا قرار دارد و از این رو از زمان استقلال تاکنون برای تقویت مناسبات با آمریکا و ناتو بسیار تشویق شده و مورد توجه آنان است.

عامل ديگر گسترش تعاملات ناتو و قزاقستان، مسئله چين است، چراکه فروپاشی شوروی تهدیدات و فرصت‌های فراوانی را برای چین به وجود آورد و همجواری با سه جمهوری آسیای مرکزی و موضوع کنترل مرزها، جدایی طلبی، تهدیدات افراط گرایان مذهبی و حضور بازیگران فرامنطقه‌ای تهدیداتی را برای امنیت ملی چین به وجود آورد و این کشور را وادار ساخت تا با تشکیل اتحادیه‌های منطقه ای نظیر شانگهای و نیز همکاری دوجانبه با جمهوری‌های این منطقه با این تهدیدات به مقابله برخیزد. رقابت میان چین و ناتو یکی از دلایل گسترش تعاملات ناتو با قزاقستان است چرا که روابط تجاری میان چین و قزاقستان در سال‌های اخیر به سرعت رو به گسترش بوده و انتظار می‌رود با پیوستن قزاقستان به سازمان تجارت جهانی بر حجم این روابط افزوده شود. از طرفی هم استفاده از بازار انرژی و منابع و نفتی قزاقستان یکی دیگر از اهداف چین در این کشور است که اتفاقا با هدف امنیت انرژی ناتو شباهت دارد.

یکی دیگر از ابعاد همکاری و گسترش مناسبات میان ناتو و قزاقستان، ضرورت داشتن یک پایگاه نظامی مطمئن در منطقه است. درپی تغییر قدرت درقرقیزستان ودورنمایی حضور نظامیان آمریکایی درمرکز ترانزیت بین المللی “ماناس” پایگاه هوایی سابق آمریکا در این کشور، مقامات کاخ سفید به دنبال پیدا کردن مکان دیگری درصورت پیش آمدن شرایط اضطراری و یا احتمال خروج نظامیان خود از قرقیزستان می باشند. یک پایگاه هوایی و آن هم در قلمرو کشوری نظیر قزاقستان که در مقایسه با سایر جمهوری­های آسیای مرکزی از ثبات یبشتر اقتصادی و امنیتی برخوردار می­باشد، برای آمریکا و ناتو دارای اهمیت راهبردی است. از اهداف اساسی حضور این هواپیماها در قلمرو قزاقستان کنترل بر حریم هوایی چین و انجام عملیات تجسسی علیه تاسیسات هسته­ای چین و ایران نیز است،(3) و به­طور کلی از ديدگاه ناتو، گسترش نيروهاي اين سازمان به شرق با هدف نفوذ در آسياي مركزي و قفقاز، و در همان حال اعمال فشار بر ايران و روسيه، محدودسازي چين و شايد تا حدي هند صورت مي­گيرد، چراکه اولا ناتو برای گسترش فعالیتهای خود در منطقه آسیا- پاسفیک به همکاری هند نیاز دارد و ثانیا به واسطه ضعف نسبی نظامی این کشور می تواند بر فعالیتهای آن نظارت داشته باشد.

از طرف دیگر نیز می­توان برخی از دلایل قزاقستان نسبت به برقراری ارتباطات نزدیکتر با ناتو را در عواملی مثل تامین امنیت، ایجاد مانع در برابر سلطه روسیه و کمک به کنترل منازعات احتمالی در داخل و یا در مرزهای کشور جستجو کرد، و شاید هم بتوان گفت که این کشور اظهارات مقامات ناتو و آمریکا مبنی بر تعهد گسترش ارزش هاي دموکراتيک و حقوق بشر در جهان را جدی و اثرگذار تلقی کرده است. به هر حال، یک نکته حائز اهمیت در روابط قزاقستان و ناتو وجود دارد که نباید آنرا نادیده انگاشت و آن، اشتیاق و در عین حال محافظه­کاری قزاقستان در این روابط است که نوع رابطه را بسیار پیچیده کرده است، چرا که آستانه از سویی به پیوندهای سیاسی و نظامی خود با روسیه تاکید دارد و از سوی دیگر هم به گسترش روابط خود با ناتو تمایل نشان می­دهد. گسترش تعاملات اخیر ناتو با قزاقستان حاکی از آن است که اخیرا متحد نزديك منطقه اى مسكو در آسياى مركزى یعنی قزاقستان را مورد هدف قرار داده است و مخالفتهایی که مکررا از جانب روسیه مطرح می­گردد تاثیر چندانی ندارد. قزاقستان برای روسیه در موقعیت حساسی قرار دارد چراکه برای روسیه یک شریک و متحد استراتژیک به شمار می­آید و از اين رو روابط رو به رشد ناتو و قزاقستان مى­تواند زمينه­ساز رقابت شديدتر روسيه با رقباى غربى­اش در اين كشور باشد. هر چند قزاقستان همواره تلاش داشته است روابط آستانه و غرب تضادى با روابط اين كشور با روسيه نداشته باشد، اما مسكو به طور سنتى نسبت به روابط قزاقستان با آمريكا و ناتو حساس بوده و با وجود اينكه مقامات اين كشور مدعى هستند احتمال دور شدن آستانه از مسكو وجود ندارد و حتى به تعبير “رگوزين” نماينده روسيه در ناتو، آستانه همسر مسكو است، اما روسيه به دقت روابط قزاقستان و ناتو را تحت نظر دارد.(4)

در کنار تمام موارد اشاره شده که حاکی از تمایل دوجانبه ناتو و قزاقستان مبنی بر مستحکم تر کردن روابط فی ما بین است، باید به برخی از نارضایتی های موجود در این تعاملات نیز اشاره کرد که یکی از مهمترین آنها عضویت قزاقستان در SCOاست. آنچه که مسلم است اين که SCO منافع استراتژيک آمريکا را حداقل در منطقه آسياي مرکزي در معرض مخاطره قرار داده است، چراکه منطقه آسیای مرکزی هم به دلایل امنیتی و هم تامین انرژی و تجارت مورد توجه آمريکايي ها قرار دارد. بدين ترتيب برخي کشورهاي اين منطقه مانند قزاقستان از مناطق مهم در محاسبات استراتژيکي آمريکا در آسياي مرکزي محسوب مي شوند که با منابع عظيم انرژي خود جاذبه فوق العاده اي براي قدرتهاي خارجي ايجاد کرده اند. اینک پيوستن قزاقستان به SCO از نقطه نظر آمريکايي ها در تقابل با منافع آنها قرار دارد و از نظر اقتصادي و سياسي مدلی مخالف مدل مورد نظر آمريکا ارائه مي کند،  و لذا چندان خوشايند آنها نيست. در مقابل نیز آمریکا با هدف مقابله با  SCO از عضویت قزاقستان در سازمان تجارت جهانی حمایت می کند و امیدوار است تا با با گسترش مناسبات خود با اين کشور آن را به عاملي تعديل کننده در داخل SCO نسبت به حضور آمريکا در منطقه تبديل کنند.(5) دیگر انتظار ناتو از قزاقستان امکان اعزام نظامیان قزاقستانی در قالب یک تیپ نظامی که چند سالی در عراق حضورداشتند، به افغانستان برای کمک به برقراری آرامش و امنیت در این کشور است  که می توانند به نیروهای نظامی خارجی درحفظ ثبات و امنیت در افغانستان نیزکمک کنند، اما تعدادی از کارشناسان مسائل سیاسی در قزاقستان این پرسش را مطرح می کنند که چه ضرورتی برای اعزام نظامیان این کشور به افغانستان وجود دارد؟ اگر به این موضوع توجه شود که گروه طالبان اعلام کرده است، هرکشوری که نیروی نظامی خود را در افغانستان درکنار آمریکا مستقر سازد تاوان سنگینی خواهد پرداخت، حضور نظامیان قزاقی به عنوان “مسلمان”، در این کشور با پیامدهای ناگواری همراه خواهد بود. اگر دولت آستانه با ارسال کمک های بشر دوستانه ، آموزش دانشجویان افغانی در مراکز آموزشی خود اکتفا کند ، به نفعش خواهد بود و هیچ نیازی به اعزام نظامیان خود به افغانستان ندارد.(6)

دورنمای موضوع تعاملات ناتو و قزاقستان

سرآغاز روابط میان ناتو و قزاقستان از سال 1992 با پیوستن قزاقستان به شورای همکاری آتلانتیک و اروپا است و در طی این سالها برخی از همکاریها میان ناتو و قزاقستان شامل مواردی مثل: رزمایشهای سالانه به منظور بهبود آمادگى واحدهاى حافظ صلح قزاقستان، پیوستن قزاقستان به طرح بزرگراه ابريشم مجازى، افتتاح مرکز اطلاعاتی ناتو در دانشگاه فارابی و افتتاح كتابخانه ناتو در كتابخانه ملى قزاقستان و نمونه­هایی از این قبیل که گویای گسترش روابط چند جانبه میان این کشور و ناتو است.(7) روابط میان ناتو و قزاقستان در ابعاد مختلف در حال گسترش است، و یکی از عینی ترین نمونه های آن موافقت رسمی قزاقستان و آمریکا مبنی بر استفاده از حریم هوایی این کشور برای اعزام نیرو وتدارکات به افغانستان است که از مسیر اروپا به افغانسان از طریق روسیه، قزاقستان و ازبکستان یک مسیر جایگزین برای انتقال تجهیزات مهم به افغانستان به جای مسیر پاکستان خواهد بود. از طرفی هم آمریکا به قزاقستان قول مساعدت در رشد برنامه هسته ای صلح آمیز قزاقستان را داده است و براساس این توافقنامه در آینده راکتور تحقیقاتی “آلاتاو” در قزاقستان با سوخت جدید فعالیت خواهد کرد و هم اینک نیز قزاقستان با کمک مالی آمریکا به بزرگترین تولید کننده اورانیوم تبدیل شده است و ضمنا بخش عمده معدن اورانیوم استخراج شده در قزاقستان نیز به آمریکا فروخته می شود. (8) قزاقستان تنها کشور آسیای میانه است که قرارداد طرح فعالیت های مشارکت اختصاصی را با ناتو امضا کرده است،اما در عین حال این کشور چندان تمایل به رقابتی شدن فضای حاکم میان روسیه و ناتو در قزاقستان نیست و قزاقستان هنوز به هستۀ اصلی اتحاد  سابق شوروی و در رأس همه به روسیه متعد است.

پس از حملات تروریستی 11 سپتامبر آمریکا آشکارا ادامه حضور خود را با علایق امنیتی در آسیای مرکزی پیوند زده است، پیش از این زمان منافع آمریکا در این منطقه بیشتر برای جلوگیری از احیای نفوذ مجدد روسیه و نیز جلوگیری از تامین منافع و نفوذ جمهوری اسلامی و همچنین کنترل خود بر منابع انرژی در این منطقه تعریف می شد ولی با گذشت زمان به وضوح روشن ساخت که قصد ترک منطقه را ندارند و حتی” برخی از مقامات آمریکایی از ایجاد ناتوی آسیایی سخن گفتند”،(9) و در میان کشورهای آسیای مرکزی به سبب موقعیت خاص و ممتاز خود و همچنین به دلیل اقتدار و ثبات بیشتر آن به مثابه یک همکار استراتژیک برای ناتو به شمار می آید. در کل ناتو بسیار امید دارد تا به کمک قزاقستان که به سبب دارا بودن ریشه های تاریخی و زندگی مشترک با دیگر کشورهای منطقه آسیای مرکزی زیر پرچم اتحاد شوروی ، به خوبی می داند که با چهره های سیاسی در این دولتها چگونه باید تعامل داشته باشد، بهره برده و آنرا نقطه اتکاء خود در این منطقه می داند.

منابع

1-   Donald Abenheim, “The Big Bang of NATO Enlargement: Gotterdammerung or Rebirth?”Strategic Insights, Volume II, Issue 2,(February 2003).

2-    “ظهور ناتوی جدید و پیامدهای آن برای آسیا”، ناصر ثقفی عامری، ترجمه افسانه احدی، مرکز تحقیقات استراتژیک، www.csr.ir/Pdf/Content1778/Pages%20from%209-4.pdf

3- سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو)، hvm.ir/files/book/nato-sabz.pdf

4-    چشم انداز روابط قزاقستان و ناتو، ابرار،(خرداد 1389)، http://www.abrarnews.com/politic/1389/890303/html/melal.htm

5-    какой будет алгоритм взаимодействия? Шос-рато,(11.6.2010), www.ng.ru/politics/2007-08-10/1_dogovor.html

6-    “درخواست آمریکا از قزاقستان برای اعزام نیرو به افغانستان”، پیام آفتاب، http://payam-aftab.com/fa/print/11306/

7-    آمریکا و انتخاب قزاقستان به جای پایگاه نظامی ماناس، بررسی استراتژیک، ( اردیبهشت 1389) http://strategicreview.org/?p=15092

8-     Отношения НАТО и Казахстана, Как развивались отношения с Казахстаном? http://www.nato.int/issues/nato-kazakhstan/evolution-ru.html

9-    کولایی، الهه، “بازی بزرگ جدید در آسیای مرکزی زمینه ها و چشم اندازها”، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی،تهران، زمستان 1384، ص15