فرزاد رمضانی بونش

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

جنبش حماس در سالهای گذشته همواره توجه ویژه و همکاریهای گوناگونی با دولت سوریه داشته و همچنین مقر اصلی آن در دمشق بوده است. در این بین نیز دولت سوریه در واقع یکی از پشتیبانان اصلی این گروه فلسطینی به شمار میرفت. اما با بروز دگرگونیهای یک ساله گذشته در سوریه رویکرد این جنبش در قبال سوریه نیز اندک اندک در حال دگرگونی بوده و در هفته های اخیر نیز ما شاهد رویکردها و اظهارات نوین حماس در مورد سوریه بوده ایم. در این راستا برای بررسی بیشتر این موضوع و متغیرهای دخیل در آن به گفتگویی با مسعود ادریسی سفیر پیشین ایران و کارشناس مسائل خاورمیانه پرداخته ایم:

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با در نظر داشت تحولات یک ساله اخیر در سوریه و همچنین رویکرد حماس نسبت به این تحولات در رویدادهای کنونی رویکرد حماس به تحولات سیاسی در سوریه چیست؟
اگر تاریخچه جنبش حماس و بویژه به دیدگاه های آنها در مورد مسائل، وضعیت و ایدئولوژی را مور د بررسی قرار دهیم باید گفت حماس در واقع گروهی اخوانی است و تقریبا تمام رهبران آن دیدگاههای رهبران اخوان المسلمین را دارند. حماس تقریبا جزئی از گروه بزرگ اخوان الملسمین در کشورهای عربی هست. در این بین اخوان در تحولات منطقه دیدگاه های ویژه ای در رابطه با تحولات در سوریه داشته و توانسته است پیروزی های خوبی را در کشورهایی نظیر مصر، تونس و مراکش در تحولات یک ساله گذشته بدست آورد که همه نشانه ای از نیرو گرفتن این جریان در منطقه است. در این بین حماس را نباید از این دیدگاه جدا دانست. در حقیقت دیدگاهی که اخوانی ها در رابطه با دگرگونی های منطقه دارند بیشتر موافق با دگرگونی های حکومت ها و دولت هاست و سوریه نیز از این این امر جدا نیست. لذا اگر رویکرد حماس در تحولات سوریه مورد تحلیل قرار دهیم باید پیش زمینه دیدگاه اخوان در مورد سوریه را در نظر داشته باشیم.
از ابتدای تحولات در سوریه شاهد آن هستیم که حماس هیچ گاه حماست قاطعی از دولت آقای بشار اسد نداشته و در آغاز این دگرگونیها سکوتی را پیشه کرده و در پنهان هم تلاش میکرد با وجهه ای که نزد سوریه دارد بتواند به عنوان میانجی گر عمل کرده و تنشها بین دولت و مردم در سوریه را حل کند. همچنین پیشنهادهایی به دولت سوریه داده بود، اما دولت سوریه با آنها موافقت نکرد. در این میان حماس هر چند در این زمان سکوت پیشه کرد، اما هر چه دگرگونیهای سوریه قویتر شد و اختلاف بین مردم و دولت گسترش یافت حماس سکوت را ادامه نداد و در بیانات و اظهارات خود بیشتر تمایل به مردم و مخالفان سوریه داشت. در هفته ای اخیر هم آقای هنیه و برخی دیگر از رهبران حماس از مردم و مخالفان سوریه دفاع کرده اند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به سخنان و رویکردهای رهبران جنبش حماس در چند ماه گذشته آیا می توان بین رویکردهای رهبران حماس در قبال سوریه شکافی را ملاحظه کرد؟
هر چند باید تقسیم بندی ای بین نیروهای حماس در خارج از کشور و داخل فلسطین (غزه ) مد نظر داشته باشیم، اما این شکاف به این معنا که مواضع رهبران حماس در این مورد صد درصد متضاد باشد نیست. به نظر من دیدگاه های حماس بیرون از غزه (و بویژه آقای خالد مشعل که در سوریه ساکن بود) تا حدی با دیدگاه های رهبران حماس داخل (مانند الظهار و هنیه ) متفاوت است. چرا که مشعل و سایر رهبران خارج از فلسطین حماس با توجه به سالهای اقامت رهبران حماس در سوریه دمشق و در اختیار گذاشتن هم نوع از امکانات برای آنان دیدگاه های نرم تری در قبال سوریه دارند و خود را مدیون دولت اسد دانسته و تلاش می کنند که مواضع آنان به گونه ای باشد که دولت سوریه را آزرده نکند. اما باید در نظر داشت با توجه به نوع تفکرات اخوانی آنان طبیعتا با عملکرد دولت سوریه موافق نیستند هر چند خیلی اظهار نمی کنند. در مقابل رهبران داخلی حماس اظهاراتی به نفع مردم سوریه داشته اند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: توافق های اخیر جنبش فلسطینی فتح و حماس در ماه های گذشته چه اثری در رویکرد جنبش حماس به سوریه داشته است؟
به نظر من این دو امر ربط زیادی به همدیگر ندارد. یعنی حتی در مورد نوع مذاکره و نگاه به فتح هم رهبران داخلی و خارجی حماس با هم اختلاف نظر دارند. چنانچه در داخل آقای محمود الظهار نسبت به توافق فتح و حماس ( مشهل و عباس) دیدگاهی منفی دارد، ولی حماس خارج از فلسطین این گونه نگاه نکرده و به دنبال توافق با فتح هست. لذا نمی توان گفت که دیدگاه های اختلافی بین رهبران حماس در مورد سوریه ارتباطی به توافق های اخیر جنبش فلسطینی فتح و حماس دارد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا نقش بازیگرن منطقه ای مانند ترکیه، عربستان و قطر در تحولات سوریه در واگرایی بیشتر میان جنبش حماس و دولت سوریه نقش عمده ای داشته است؟
این بازیگران در این نقش آفرینی بی تاثیر نیستند. اکنون دولت ترکیه از گروه های اخوانی هست و حماس نیز در این حوزه و در نگاه های ایدئولوژیک تا حدودی با دولت ترکیه منطبق است. لذا قطعا مواضع و تفکرات ترکیه بر روی مواضع حماس در رابطه با سوریه تاثیر دارد. از سوی دیگرعربستان و قطر هم به دنبال فشار بر حماس برای دورتر شدن این جنبش از سوریه بوده اند و با توجه به کمکهای عربستان و قطر به حماس ( از راه مردمی و مخافل رسمی و غیر رسمی و…) این امر در موضع گیریهای حماس در برابر سوریه بی تاثیرنیست.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به برخی از اخبار ترکیه در تلاش برای تامین منابع مالی حماس است و این امر چه تاثیری بر روی حماس دارد؟
این امر هنوز مشخص نست و من هم اطلاعی از اینکه ترکیه همه نیازهای مالی حماس را برآورده کند ندارم، ولی اگر اینگونه گردد ترکیه میتواند نقش بیشتری در حماس داشته باشد. اما به نظر میرسد که حماس تلاش میکند از همه کشورها بویژه عربی کمک بگیرد و به کشوری خاص بسنده نکند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با در نظر گرفتن برخی تلاش های حماس در انتقال دفتر خود به دوحه و اردن و یا… آیا دفتر رهبری حماس در سوریه کاملا بسته شده است؟
دفتر حماس در گذشته در دمشق بسیار فعال بود. اکنون نیز بسته شدن این دفتر به طور رسمی در سوریه تکذیب شده است. من فکر میکنم این دفتر بسته نشده، اما مانند گذشته فعال نیست و تعداد قابل توجهی از اعضا و رهبران حماس که قبلا در سوریه و دمشق بودند اکنون در این کشور نیستند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: اکنون برخی معتقدند که حماس در حال خروج از محور همگرایی و مقاومت ( ایران، سوریه و حزب اله) است. نگاه شما به این امر چیست؟
من با این دیدگاه که حماس از محور مقاومت خارج شده موافق نیستم. ما نیز نباید این اختلاف موضعی که حماس در مورد مسائل سوریه دارد را به کل تفکرات و رویکرد های حماس تعمیم دهیم و اینگونه نتیجه گیریم که حماس از مقاومت جدا شده است. به نظر من تاکنون وجود حماس بستگی کامل به مقاومت داشته و است اگر مقاومت را از این گروه بگیریم چیزی به نام حماس باقی نخواهد ماند. لذا به نظرمن رهبران حماس به این مساله توجه کافی دارند و حماس هم همچنان در صف مقاومت قرار خواهد داشت.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به نقش و حجم کنونی اخوان المسملین سوریه در مقابله با دولت سوریه آیا رویکرد کنونی حماس حمایت از اخوان الملسمس و مخالفان سوری است؟
بله دقیقا اینگونه است. همانگونه که گفته شد حماس گروهی اخوانی است و اتباطات خیلی خوبی با اخوانیهای سوریه داشته است، لذا مواضع کنونی حماس را می توان در همین راستا ارزیابی کرد. یعنی اعلام حمایتی که اخیرا از مردم سوریه در مقابل دولت سوریه انجام گرفته است از تفکرات اخوانی نشات گرفته است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با در نظر داشت رویکردهای اخیر حماس برخی معتقدند که حماس از فاز نظامی امنیتی خارج شده و وارد فاز سیاسی شده و همچنین دست به مذاکرات با تل آیو و واشنگتن خواهد زد. نظر شما در این مورد چیست؟
به نظر من هنوز زود است چنین قضاوتی در مورد حماس داشت باشیم که با توجه به مواضع حماس درمورد سوریه در سایر محورها نیز آنان دست به تجدید نظر در سیاست های خود زنند. لذا من چنین برداشتی را خیلی زود می دانم. به نظر من حماس همچنان خود را به عنوان گروه مقاومتی می داند و این جنبش هر چند رویکرد سیاسی هم داشته اما رویکرد مقاومتی خود را کنار نخواهد گذاشت.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: واگرایی بین حماس و سویه چه تاثیری بر رابطه حماس با ایران داشته است؟
با توجه به اینکه دولت ایران از دولت سوریه حمایت میکند طبیعی است مواضع حماس میتواند تاثیری منفی در دیدگاه های ایران درمورد حماس داشته باشد، اما این به این معنا نیست که ایران کاملا دست از حمایت از حماس برداشته و به این گروه به عنوان گروهی مقاومتی نگاه نمیکند. البته اختلاف مواضع ایران و حماس در مورد سوریه طبیعی است وبه قطع کامل روابط تهران و حماس نمی انجامد. یعنی همکاری و حمایتهای ایران از حماس و گروه های فلسطینی ادامه خواهد یافت. به نظر من نیز قطع شدن آن منطقی نیست و دولت ایران نیز چنین کاری را نخواهد کرد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: روابط سوریه و حماس را در میان مدت و بلندمدت با چه سناریوهایی میتواند مورد بررسی قراردارد؟
طبیعی است که اگر دولت اسد بر اثر تحولات کنونی از بین رود و گروه های اخوانی سرکار آیند حماس اتباطات قویتری با آنان خواهد داشت، اما اگر لیبرالها و .. در سوریه به قدرت رسند حماس به موضعی متفاوت به آنان مینگرد. به نظر من با توجه به مواضع حماس در صورتی که دولت اسد به هر دلیلی سرنگون شود هر گروهی که در سوریه روی کار آید حماس زیاد متضرر نمیشود، ولی اگر آقای بشار اسد بتواند در تحولات پیروز شود و باقی ماند بعد از حل مشکلات خود روابط دولت بشار با حماس مانند گذشته نخواهد بود و روابط بسیار ضعیف خواهد شد.