فرزاد رمضانی بونش

 مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

هرچند ایران و  جمهوری آذربایجان دارای پیوندهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی مشترکی هستند، اما علی‌رغم این پیوستگی‌ها رابطه دو طرف دوستانه نبوده است. یعنی هر چند جمهوری آذربایجان در میان سیاست‌های ایران در منطقه‌ی قفقاز حائز نقش مرکزی و تعیین‌کننده دارد، اما  گاه تنش‌ها (با عوامل گوناگون) باعث در روابط تهران- باکو به حدی رسیده که بیش از این امکان پنهان کردن آنها وجود نداشته است. در این بین برای بررسی و واکاوی نوع نگاه کنونی باکو به سیاست خارجی ایران گفتگویی با دکتر منصور حقیقت پور کارشناس و پژوهشگر در مسائل  قفقاز و نماینده منتخب اردبیل در دوره آینده مجلس شورای اسلامی نشسته ایم:

واژگان کلیدی: ایران، جمهوری آذربایجان، روابط، سیاست خارجی،تنش

مرکز  بین المللی مطالعات صلح: روابط ایران و آذربایجان در یک سال اخیر با تشهایی همراه بوده است. در این بین تعارض وجود حاکمیت دینی و سکولار در نظام‌های سیاسی دو کشور، ترس از اسلام شیعی و نفوذ اندیشه‌های انقلابی به داخل کشور چه تاثیری در  نگاه کنونی باکو به تهران داشته است؟

صرف اندیشه ای سکولار مانع از توسعه و گسترش روابط ایران و جمهوری آذربایجان نیست، چرا که در دنیا جریان های سکولار زیادی با ایران مذهبی دارای روابط روابط مناسب اقتصادی و سیاسی بوده اند. مثلا در ترکیه و در سالهای قبل از اردوغان که حاکمیت در دستان سکولار ها بود روابط اقتصای و سیاسی مناسبی با ایران داشته اند. با این حال باید گفت مردم ایران و جمهوری آذربایجان دارای ریشه های قومی، مذهبی ، تاریخی،  فرهنگی و… مشترک بوده که حاکمان این منطقه پس از جدایی قفقاز از ایران برای ایجاد امنیت سیاسی با جعل و وارونه کردن تاریخ، فرهنگ و… امکان رجوع مردم را به اصالت فرهنگی خود را غیر ممکن کرداند. در این راستا امروزه حاکمان بادکوبه نزدیکی همه جانبه مردم به ایران را (که میتواند زنده کننده همه واقعیت های تاریخی باشد) را برای خود بسیار شکننده ارزیابی میکنند و در همه زمینه ها و سطوح اقتصادی، امنیتی، سیاسی، فرهنگی و…حفظ فاصله با نظام ایران و گاهی هم تقابل با آن را  اصل تلقی میکنند.

مرکز  بین المللی مطالعات صلح: تحرک و رویکرد های احزاب مخالف دولت ( از گرایش‌های مختلف لیبرال تا اسلام‌گرا) در آذربایجان چه تاثیری در  نوع نگاه دولت باکو به ایران داشته است؟

مولفه های قدرت در جمهوری آذربایجان جدا از نهادهای حزبی هست و عمدتا مولفه های  امنیتی و سیاسی هستند که مهندسی امور را به عهده دارند نه نهادهای مدنی. چرا که احزاب در این کشور عملا جایگاهی در قدرت کشور نداشته و دولت به نوعی اجازه عرض اندام را به نهادهای مذهبی و احزاب دائمی کشور نمی دهد. در این راستا دولت عملا در بسیاری از احزاب نفوذ دارد و هر گاه که اراده کند احزاب را ممنوع یا باعث توقف آنها میشود.

مرکز  بین المللی مطالعات صلح: تشدید سیاست‌های ضد دینی دولت آذربایجان چه تاثیری در افزایش تنش در روابط دو کشور ایران و  جمهوری آذربایجان داشته است؟

 آنچه مشخص است تشدید سیاست های ضد دینی دولت جمهوری آذربایجان می تواند فاصله سیاسی بین ایران و  این جمهوری را افزایش دهد. چرا که ایران اسلامی قطعا نمیتواند نسبت به سرنوشت مسلمانان در منطقه بی تفاوت باشد. جدا از این نیز علما و  مراجع شیعه هم در قبال شیعیان جمهوری آذربایجان احساس مسئولیت میکنند.

مرکز  بین المللی مطالعات صلح: تشدید همکاری‌های سیاسی و اطلاعاتی- امنیتی آذربایجان با ایالات متحده ( بویژه اسرائیل) و عضویت باکو در سازمان‌های یورو-آتلانتیکی تا چه حدی موجب تشدید حساسیت‌ها در محافل سیاسی، اطلاعاتی و امنیتی ایران شده است؟

در حقیقت گسترش روابط جمهوری آذربایجان با دشمنان و رقیبان ایران اسلامی بویژه اسرائیل، امریکا و ناتو میتواند حساسیت های دستگاه های سیاسی و امنیتی ایران را برانگیزد. در این راستا اگر این همکاری های در پهنه جغرافیایی جنوب جمهوری آذربایجان یا در دریای خزر متمرکز شود و یا این کشور محلی برای طرح ریزی ها و برنامه های امنیتی بر ضد ایران گردد موجب تشدید بیشتر حساسیت‌ها در محافل سیاسی، اطلاعاتی و امنیتی ایران می شود.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: هویت لائیک نظام سیاسی آذربایجان و گرایش آن به ملی گرایی و طرح موضوع آذربایجان واحد با شعار وحدت آذربایجانی های جهان چه جایگاهی در راهبردها و  رویکردهای کنونی دولت باکو در قبال ایران داشته است؟

در واقع این رویکرد ها صرفا در جمهوری آذربایجان مصرف داخلی داشته و رویکرد ها و اندیشه هایی استراتژیک نیستند. چرا که کشوری که بیست درصد از خاک خود را از دست داده و توان بازگرداندن آن را ندارد، چگونه میتواند آذری های جهان را متحد کند و باعث ایجاد آذربایجان واحد شود؟ گذشته از این آیا دولت ترکیه با الحاق سرزمینهای آذری با جمعیت سه میلیون نفری به آذربایجان موافقت خواهد کرد؟ چرا که زمانی که پان آذریسم مطرح میشود و شیعیان آذری ترکیه نیز ( در جنوب شرقی این کشور) نیز مطرح هستند. چرا که از نظر اندیشه پان آذریسم نیز باید اینان نیز به آذربایجان واحد الحاق شوند. این رویکرد به این معنا است که باید در ترکیه نیز تبلیع پان آذریسم انجام گیرد در حالی که ترکیه مسلما با این رویکرد در داخل کشور خود مخالف است و با آن برخورد می کند. گذشته از این پرسش دیگر این است که آیا گرایش به الحاق به بادکوبه یا جمهوری آذربایجان در بین آذریهای ایران وجود دارد؟ در واقع طرح پرسشهایی این چنینی از سویی بازدارنده و مانع از طرح موضوع آذربایجان واحد و وحدت آذربایجانیهای جهان است و از سویی هم طرح این ادعا ها از سوی برخی محافل در جمهوری آذربایجان به نوعی پیش دستی در مقابل رویکرد الحاق 17 شهر قفقاز به ایران است.

 مرکز بین المللی مطالعات صلح: محور تهران-مسکو-ایروان چه تاثیری در نوع نگاه باکو و نزدیکی ایران و جمهوری آذربایجان داشته است؟

این طرح به نوعی باعث عدم نزدیکی جمهوری آذربایجان به ایران می گردد. چرا که با توجه به تضادی که جمهوری آذربایجان با ارمنستان و روسیه دارد، زمانی که محور ایران، روسیه و ارمنستان به گسترش روابط بیاندیشند قطعا نوعی واگرایی در روابط جمهوری آذربایجان با ایران رخ خواهد داد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: در شرایط کنونی عدم تعیین رژیم حقوقی دریای خزر تا چه حدی باعث روابط سرد دو کشور شده است؟

در واقع طرح موضوع رژیم حقوقی دریای خزر در اولویت عوامل سردی روابط نیست و شاید عاملی درجه دو به شمار آید. در این راستا باید گفت برای دولت جمهوری آذربایجان اولویتهای سیاسی دیگری مانند بحث همگرایی با غرب و همچنین اسرائیل مطرح است.( که این دو سیاست بی گمان بر خلاف میل کشور ما است). گذشته از این برخورد با اندیشه های اسلام گرا که برای سران و مقامات این کشور مطرح است برخلاف سیاست ها و دیدگاه و نظر کشور  ما است. به عبارتی دیگر یعنی اولویت های درجه اول در سرد شدن روابط ایران و جمهوری آذربایجان بیشر مسائلی سیاسی، امنیتی و…همانند موارد بالا است است تا بحث تعیین رژیم حققوی دریای خزر.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با درنظر گرفتن  خریدهای  نظامی اخیر باکو  و اینکه بخشی از سلاح های خریداری شده (که ادعا شده برای جنگ با ارمنستان کاربرد دارد سلاح‌های دریایی هستند) آیا این موضوع نشان می‌دهد که جمهوری آذربایجان مقابل ایران احساس تهدید می‌کند؟

در واقع با جای تهدید توهم تهدیدی از سوی جمهوری آذربایجان وجود دارد و عواملی از سوی امریکا و اسرائیل این توهم را تشدید میکنند. در واقع باید گفت در موضوع قره باغ دولت آذربایجان و  مقامات این کشور اراده جنگیدن نداشته و سلاحی هم برای جنگ قره باغ نخواهند خرید چرا که رویکرد آنها جنگ برای قره باغ  نیست.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نگاه شما زمینه های بهبود روابط ایران و جمهوری آذربایجان در کوتاه مدت و بلند مدت چیست؟

در کوتاه مدت میتوان عواملی مانند رفع ابهامات ذهنی مقامات آذربایجانی، گسترش همکاریهای اقتصادی و سرمایه گذاریه ای مشترک و توسعه ارتباطات همه جانبه مردمی را در بهبود روابط موثر دانست . جدا از این در بلند مدت باید به حوزه هایی از جمله تعریف منافع  مشترک اقتصادی، امنیتی، سیاسی، طراحی پیمان های سیاسی و منطقه ای، ورود به پیمانهای امنیتی نظامی دو جانبه و  چند جانبه (مانند ترکیه ایران و آذربایجان) و  خارج کردن ناتو  و اسرائیل از  جمهوری آذربایجان اندیشید تا کمکی به بهبود روابط کند.