سمیه پسندیده

مرکزبین ­المللی مطالعات صلح – IPSC

مقدمه

سرنگون کردن جنگنده ترکیه توسط ارتش سوریه منجر به آن شد که در مناسبات سیاسی سوریه و ترکیه دوران سردی آغاز گردد و میان دو کشوری که سالها با یکدیگر تفاهم داشتند، تنش ایجاد شود. اینک ترکیه به حمایت متحدان خود یعنی ناتو و آمریکا دلگرم است و سوریه نیز به پشتیبانی متحدان خود و به ویژه روسیه و سیستم پدافند هوایی آن امید دارد. بحث درگیری نظامی میان سوریه و ترکیه و اینکه آینده روابط روسیه با این دو کشور چگونه خواهد بود، اینک یکی از بحثهای داغ رسانه­های روسی شده است. روابط تجاری و سیاسی میان روسیه و ترکیه در چند سال اخیر افزایش چشمگیری یافته است، اما در شرایط کنونی تشدید تنشها میان آنکارا و دمشق می­تواند شکاف عمیقی میان روسیه و ترکیه ایجاد نماید، و حتی شاید هم اینک این اتفاق در حال وقوع باشد. کارشناسان روسی بر این عقیده هستند که با توجه به شرایط کنونی حاکم در خاورمیانه، تعارض میان روسیه و دو کشور سوریه و ترکیه اجتناب ناپذیر خواهد بود. در ادامه این نوشتار تلاش می­شود تا موضع روسیه در قبال تحولات اخیر میان آنکارا و دمشق مورد بررسی قرار گیرد.

واژگان کلیدی: روسیه- ترکیه- سوریه- افزایش تنش

تحلیل مسئله

بعد از اینکه هواپیمای جنگده F-4  ترکیه توسط پدافند هوایی سوریه ساقط شد و ترکیه نیز اعلام کرد که این هواپیما در حریم هوایی سوریه پرواز نکرده است، کارشناسان نظامی بین­المللی به آنالیز این حادثه پرداختند. مقامات آمریکایی با تایید اظهارات ترکیه اعلام نمودند که ادعای آنکارا صحت دارد و این جنگده وارد حریم هوایی سوریه نشده است. اینگونه که به نظر می­رسد، ترکیه تلاش کرد تا با حمایت متحدان خود در عرصه بین­المللی سوریه را مقصر جلوه­گر نماید، که البته توفیق چندانی نیافت، در نهایت هم علی­رغم اجتناب از اقدامات شتاب­زده وارد برخورد نظامی با سوریه شد و هنوز نیز اصرار دارد تا به سوریه پاسخ نظامی دهد. از طرفی هم سامانه پدافند هوایی سوریه ساخت روسیه است و کارشناسان روسی با این سیستم آشنایی کامل دارند، بنابراین کارشناسان روس نیز وارد عمل شدند و اعلام نمودند که سیستم پدافندی سوریه قدرت شناسایی بسیار بالایی دارد و می‌تواند موقعیت هدف و هویت آن را بدقت مشخص کند، بنابراین اظهارات مقامات ترکیه را به شدت تکذیب نمودند. روسها اعلام کردند که این جنگده جاسوسی با هدف شناسایی نقاط مهم سوریه وارد این کشور شد و در نظر نگرفته بودند که ممکن است سیستم پدافندی سوریه قدرت شناسایی و سرنگونی این جنگده را داشته باشد. در چنین شرایطی مسکو در برابر دو نظریه متفاوت که هر دو یکدیگر را نقض می­کنند قرار گرفته است.

آنکارا در طی این مدت فشار زیادی به سوریه وارد کرده است و به ویژه اقدامات روزهای اخیر ترکیه مجموعه­ای از سوالات مهم را نسبت به گامهای آتی که ترکیه و سوریه و همچنین متحدان آنها برخواهند داشت، ایجاد کرد. روسیه در اولین اقدام به عنوان کشوری که متحد استراتژیک سوریه است و از طرفی هم شریک اقتصای و سیاسی خوب ترکیه به شمار می­آید، هر دو کشور را دعوت به مصالحه و آرامش کرد. اما بعد از آن کرملین بیانیه­ای صادر کرد که در آن با جدیت بیشتری اعلام کرد که ترکیه نباید بیش از این سوریه را مورد تهدید و تحریک قرار دهد، در مقابل ترکیه هم مقامات مسکو را به تغییر لحن بعد از گفتگو با دمشق متهم کرد و اعلام کرد که روسیه موضعی متفاوت با آنچه که قبلا داشته اتخاذ کرده است. اکنون مسکو به عنوان بخشی از معادله «سوریه-ترکیه-روسیه» و به عنوان متحد دمشق، سعی می­نماید تا حد ممکن از هر فرصتی برای محدود کردن فشار ترکیه بر سوریه استفاده نماید. بنابراین ترکیه نیز سکوت نکرده است و با اظهارات خود سعی می­کند تا میزان حساسیت بین­المللی را نسبت به روسیه افزایش دهد تا در واقع به هر نحو ممکن واکنشی در برابر این حمایت روسیه نشان داده باشد. «محمدعلی بیرند» تحلیلگر ترک می­نویسد[1]: « سرنگونی رژیم اسد به نفع منافع روسیه نیست. مسکو به سوریه تسلیحات جنگی می­دهد. روسیه تلاش می­کند که با کمک دمشق بر وقایع خاورمیانه تاثیر بگذارد. روسیه تاسیسات نظامی گسترده­ای در خاک سوریه دارد. دمشق در مذاکرات بین­المللی با آمریکا از کارت روسیه استفاده می­کند. علاوه بر آن، بحران در این منطقه قیمتهای نفت و گاز را که منبع اصلی درآمد روسیه است را بالا می­برد. به همین دلایل هم روسیه از دمشق حمایت می­کند و هیچ­گاه آن را رها نمی­کند…» به هر حال چیزی که مشهود است، حضور نظامی تدریجی ترکیه در حل و فصل مسائل سوریه است، حال ممکن است این حضور مستقیم باشد و یا غیر مستقیم و از طریق پشتیبانی کشورهایی که اقدام به عملیات نظامی در سوریه می­کنند. چرا که مرزهای مشترک دو کشور حدود ۹۰۰ کیلومتر است و حمله نظامی مستقیم ترکیه می‌تواند در بخش‌های بزرگی از این کشور بی‌‌ثباتی ایجاد کند.

تحلیل مسئله

اظهارات مقامات روسیه و همچنین رسانه­های این کشور مدعی آن هست که هیچ تعدیلی در سیاستهای کرملین نسبت به سوریه حاصل نشده است، و بارها اعلام نموده­اند با هر گونه مداخله خارجی در امور داخلی سوریه مخالفت می­کنند. همچنین بسیار پیگیرانه حمایت خود را از طرح عنان که در آن بر لزوم حل مسایل سوریه با مشارکت طرف­های مناقشه تاکیده شده است، اعلام کرده­اند. مسکو با جدیت در پی حل هرچه سریعتر بحران سوریه است. حتی در این رابطه «کوفی عنان» نماینده دبیرکل سازمان ملل در سوریه به مسکو سفر کرده و با «سرگی لاوروف» وزیر امورخارجه روسیه و همچنین «ولادیمیر پوتین» رییس جمهور این کشور درباره مسایل دمشق و اوضاع جاری این کشور مذاکراتی انجام دادند. کرملین به رویکرد غرب در مساله سوریه و به ویژه بی­میلی غربی­ها به ادامه حضور ناظران بین­المللی در این کشور انتقاد جدی دارد، و مصررانه در تلاش است تا طرح کوفی عنان اجرا گردد تا همه بازیگران خارجی طرف­های مناقشه را وادار به اجرای این طرح کنند. روسیه به مسئله­ای واقف است که شاید خود ترکها هنوز پی به آن نبرده باشند،  و آن رو دست خوردن ترک­ها در این ماجرا از جانب غرب است، زیرا وارد یک بازی با نتیجه صفر برای خود شده­اند. برکناری «اسد» از قدرت و سقوط دولت سوریه جبهه مقاومت را ضعیف می­کند در نتیجه به احتمال قوی رژیم صهیونیستی و آمریکا با جریان اسلام­گرایی در منطقه وارد چالش می شوند. بازتاب آن در ترکیه این است که صهیونیست­ها با نهادهای لائیک مثل ارتش علیه حزب حاکم ترکیه همدست می­شوند، علاوه بر آن میان رهبران و مردم ترکیه شکاف حاصل می­شود. اگر هم دولت اسد سقوط نکند باز برای ترکیه نتیجه خوبی ندارد چرا که آنکارا نمی­تواند به سادگی اعتماد دمشق را دوباره به دست آورد و این مسأله پیامدهای سیاسی و اقتصادی سنگینی برای ترکیه دارد. تنزل ترکیه از جایگاه کنونی و ایجاد شکاف میان این کشور و سایر جوامع اسلامی، به همان میزان که خسران بزرگی برای جهان اسلام است، برای اسرائیل و غرب در شرایط فعلی یک شانس بزرگ خواهد بود. باید گفت که مسکو نیز از تزلزل و شکاف میان کشورهای اسلامی اصلا راضی نیست و بحران در کشورهای اسلامی را به مثابه تهدیدی برای خود به شمار می­آورد. روسیه در عرصه­های بین­المللی اغلب عاقبت اندیش است، و طوری عمل می­نماید تا در پایان ماجرا چندان متضرر نشود، و در جریانات رخ داده میان سوریه و ترکیه نیز قطعا سیاستی با چشمان باز اتخاذ خواهد کرد.