دکتر محمدحسن صنعتی

پژوهشگر روابط بین‌الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

پیشینه عملی 

   در حال حاضر، ترکیه با تکیه بر قابلیت های تـاریخی و فرهنگـی خود سعی در تاثیرگذاری در معادلات منطقه ای و تحولات پیرامونی خود به ویژه جمهوری هـای ترک زبان آسیای مرکـزی و بهـره بـرداری از آنها در جهـت اهـداف و منـافع ملـی اسـتراتژیک غربگرایانه خود در سالهای اولیه هزاره سوم دارد. از سویی ترکیه به د لیل برخورداری از اشتراکات قومی، زبانی، فرهنگی و مذهبی بـا کـشورهای آسیای مرکزی با شکل گیری خلاء قدرت ناشی از فروپاشی اتحاد جماهیر شـوروی ، خـود را ذیحق می دانست که با ایفای نقشی پررنگ چتر نفوذی خود را بر سر حـداقل چهـار جمهـوری ترک زبان بگستراند . اما مؤکـدات پان ترکی مقامات آنکارا مانند جامعه بزرگ توران یا اتحادیـه بـزرگ تـرک هـا سـبب تـرس جمهوریهای تازه تأسیس را – که به علت ساز و کار ویژه و نوعا  خانوادگی کسب قدرت همواره از ناحیه زمینه های قابل تحریک در افکار عمومی و بخشهای نخبگانی تشویش خاطر داشته اند – فراهم می آورد و در برخی مواقع، واکـنش منفـی آن هـا را بـ ه دنبال داشت .

با این حال ، رشد اقتصادی ترکیه و امنیتی شدن فضای بعد از حوادث 11سپتامبر 2001 که موجب اقبال غرب به اسلام میانه رو شد، بستر نفوذ آنکارا در آسیای مرکزی را با حمایت غرب همـوار کـرد،  به ویژه آنکه غرب به عنوان مجموعه ای فاقد پایگاههای سیاسی و اجتماعی در قیاس با روسیه در این کشورها ، حال می توانست با اسب تروای ترکیه ، فاتحانه قدم در این سرزمینها بگذارد. این روند یک سال بعـد بـا پیـروزی حـزب عـدالت و توسـعه و اجرایـی شـدن سیاسـت عمـق استراتژیک و به صفر رسانیدن تنش با همسایگان – طراحی شده از سوی داوود اوغلو- ابعاد جدیدی یافـت . از ایـن پـس ، ترکها بیشتر با برگهای اقتصادی و فرهنگی بازی کردند. با اعتقاد به این که اقتصاد ضعیف آسیای مرکزی به عنوان مکملی برای اقتصاد در حـال تحول ترکیه است و این که این منطقه می تواند به عنوان سکوی پرتابی برای ادغـام کامـل در جامعه اروپا قلمداد شود ، ترکها با انعقاد بیش از 200 توافقنامه اقتصادی، فرهنگی، آموزشـی و ارتباطی با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز که ارزش تقریبـی 44 میلیـارد دلار را شـامل می شود، نشان دادند درک محاسبه شده ای از مشکلات ، تحولات و روحیات دولـت هـای ایـن منطقـه دارنـد . 

   جهت تکمیل و تعمیـق این فرآیند، ترکیه برنامه های فرهنگی را در چارچوب دیپلماسی عمومی و فرهنگی  دنبـال کرده است . البته در ترکیه و منطقه بخشی از اقدامات فرهنگی برون مرزی توسط نهادهای غیر دولتی که بعضا هم در موضعی مخالف با دولت اردوغان به نظر می رسند طرح و اجرا می شود.تشدید فعالیت سـازمان هـای مـردم نهـاد ماننـد جنـبش فـتح االله گولن در آسیای مرکزی مؤید این سخن است . 

       ملیت گرایی نخستین اصلی است که از سوی شورای عالی فرهنگی ترکیه جهت اجرا به وزارت فرهنگ ایـن کشور ابــلاغ گردیده است. مشکلات فرهنگی کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز در طول هفتاد سال حکومت شوروی سابق این فرصت را برای ترکیه فراهم آورد تا پس از استقلال دست یاری به سوی آنها دراز کند و به گسترش ملیت گرایی و تشکیل دولت بزرگ ترک بیاندیشد. بدین منظور درست پس از فروپاشی شوروی، دو سازمان نیمه دولتی «بنیاد زبان ترک» و «بنیاد تاریخ ترک» که هر دو وابسته به مؤسسه عالی فرهنگ، زبان و تاریخ آتاتورک اند مسئولیت اجرای سیاست فرهنگی ترکیه در کشورهای حوزه آسیای مرکزی و قفقاز را برعهده گرفتند. (محمدحسین عابدینی ، ماهنامه ایراس 1384 شماره 4 )

   ترکها با تأکید بـر پـراکنش زبـان ترکـی بـه عنوان پنجمین زبان جهان کـه بـیش از 150میلیـون نفـر از بالکـان تـا چـین بـا آن سـخن می گویند، مؤلفه زبان را محور مغناطیس فرهنگی خود در منطقه قرار دادند و از این مؤلفه – با تاسیس شبکه های ماهواره ای – در جهت تعمیق روابط خود با کشورها بهره می برند. علاوه بر اینگونـه اقـدامات، تأسـیس مدارس ترکی در این منطقه و نیز اعطای بورس به دانشجویان از جمله راه کارهای ترک ها در ایجاد قشر تحصیل کرده متمایل به آنهاست. 

نهادهای فعال  

در راستای اجرای دیپلماسی فرهنگی نهادهـایی در ترکیـه وجـود دارند کـه بـه صـورت رسمی و غیررسمی فرهنگ ترکیه را در خارج از مرزهای آ ن گسترش می دهند. 

    اولین نهادی که در ترکیه مسائل فرهنگی را در خارج از کشور پیگیری می کند، اداره ای در وزارت امور خارجه این کـشور بـه نـام «اداره کـل امـور فرهنگـی » اسـت کـه مـسئول همـاهنگی و انعقـاد قراردادهـا و پیگیـری امـور رسـمی و موافقتنامه ها است .

   وزارت فرهنگ و گردشگری مـدیریت رایزنی هـای فرهنگـی ترکیه را در سفارت خانه های آن عهده دار اسـت. 

   اداره کـل دیپلماسـی عمـومی بـه عنوان مسئول اجرای دیپلماسی عمومی و همکاری های امنیتی و روابط میان نهاهای دولتی و غیردولتی، تأسیس شده است. البته بخش عمده ای از  فعالیت آنها همکاری با رسـانه هـا مـی باشـد . نهـاد دیپلماسی عمومی، بررسی و تحلیل و بازتاب خبرهای ترکیه در رسانه های جهان را پیگیری و نقاط آسیب پذیر را رصد و رفع می کند .

     سازمان آموزش عالی ترکیه ، بعد از کودتای 1981 در ترکیه تأسیس شد و بر فعالیـت دانـشگاه هـای ترکیـه نظـارت می کند. مبادله و جذب دانشجو، مبادله استاد، تأسیس کرسی هـای ز بـان و ادبیـات ترکـی در کشورهای دیگر از طریق این سازمان پیگیری می شـود . وجـود تعـداد نـسبتا بـالای نخبگـان تحصیل کرده ی کشورهای ترک زبان در ترکیه که پس از فراغت از تحـصیل بـه کـشور هـای خود باز می گردند حاصل فعالیت این سازمان است .روشن است که هر کدام از این قبیل نیروها و افراد ، متاثر از حرکتهایی که برای هوادار کردن آنها به اجرا در می آید ، به پایگاههای قدرتمند ترکیه در کشورهای خود و چه بسا در روابط و سیاست حارجی آنها تبدیل می شوند و به مثابه سرمایه گذاری دراز مدت در خدمت منافع ترکیه قرار می گیرند. 

    سازمان دیانت ترکیه برای اداره امور دینی داخل ترکیه ابتدا در نخست وزیری تشکیل شده بود اما به مرور زمان امور بین الملل آن نیز فعـال شد. سازمان دیانت ترکیه حتی با توجه به لائیک بودن دولت این کشور به نظر می رسد بعد از آموزش و پرورش، بزرگ ترین نهاد دولتی با توجه به بودجه و نیروی انـسانی باشد . ایـن سازمان بیش از 90 هزار نیروی انسانی داشته و وظیفه نظارت بـر امـور دینـی را عهـده دار است. این سازمان حدود 3هزار نیرو در خارج از کشور دارد و امامهای جماعت مساجد ترک را به کـشورهایی ماننـد آلمـان، هلنـد، دانمـ ارک و کـشورهای اروپـای شـرقی، و کـشورهای ترک زبان اعزام می کند و همچنین حـدود 2هـزار مـسجد خـارج از ترکیـه را مـدیریت می کند.از نظر دور نمی ماند که لائیک بودن چنین نظام هایی به معنای آن نیست که خواص و مسئولان و برنامه ریزان ، به رغم مسلمان بودن هیچ نسبتی با دین و مذهب ندارند.آنها تنها پای بندند به آنکه در تصمیم های دولتی و رسمی خود ، صرف نظر از دیانت اتخاذ سیاست کنند. این خود ظرفیتی است برای آنکه معطوف به تعریف خاصی که از دیانت و شریعت در حوزه فردی و ارتباطات ظاهرا غیر حکومتی خود قائل اند با امور اجتماعی و سیاست رابطه برقرار کنند. به عنوان نمونه ی چنین تعریف و کارکردی می توان در رابطه ی کارگزاران حکومت های لائیک با  جریانهای متظاهر و افراط کاری چون داعش تامل کرد.

   تمام فعالیت های دینی ترکیه از سوی سازمان امور دیانت که نهادی دولتی و وابسته به نخست وزیری است انجام می شود. با اینکه در قانون اساسی ترکیه دخالت دولت در امور دینی منع شده اما دولت با تأسیس این سازمان، سیاست های دینی خود را از طریق آن اجرا می کند. فعالیتهای ساختمانی بنیاد مذکور از این قرار است: احداث و مرمت مسجد در جمهوری های آذربایجان، قرقیزستان، نخجوان ، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان. همچنین این سازمان به منظور چاپ کتاب و نشریات در سال 1994 چاپخانه ای در آذربایجان تأسیس کرد و در یک اقدام فراگیر دو میلیون نسخه قرآن کریم منتشر و به جمهوری های مسلمان آسیای مرکزی ارسال نمود. اعزام مبلغ و مدرس دینی از اقدام های دیگر سازمان امور دیانت است. تنها در جمهوری قرقیزستان تا سال 2001، نهصد مبلغ فعالیت داشته که 600 تن مسیحی و 200 تن مسلمان و 300 تن متعلق به جریان های فکری سایر مذاهب بوده اند. کشورهای ترکیه، مصر، عربستان و پاکستان، به ترتیب، بیشترین اعزام را داشته اند.بعید می نماید کسانی که به عنوان مبلغ به این کشورها اعزام می شوند وظیفه ای جز ارائه و تبلیغ روخوانی قرآن برای خود قائل باشند ، چرا که خود نیز در فرآیندی برگزیده شده اند که تنها پیوند فرد با پوسته ای از دین و قرآن را می پسندد و هم باید افراد را به چنین پسندی هدایت کنند تا در پروژه های دیگر که عمدتا معطوف به قدرت و سرمایه و سود است خلل پدید نیاید.

   تأسیس کالج های زبان ترکی، برگزاری کنفرانس های مشترک، تأسیس فروشگاههای زنجیره ای با عرضه ی محصولات ترک، دایر کردن رستوران های غذاخوری، اعزام مبلّغ و مدرّس دینی، مرمّت و باز سازی اماکن دینی و مذهبی از شیوه ها و برنامه های رایج ترکیه در این کشورها ست. ترکیه با داشتن اشتراکات زبانی با جمهوریهای آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان و جمعیت ترک زبان تاجیکستان از ابتدا با سیاست پان ترکیسم و در قالب اصطلاحاتی همچون “جامعه ی بزرگ توران”، “اتّحادیه ی بزرگ دولتهای ترک” و “مشترک المنافع ترکی” وارد این مناطق گردید.  (محمد جواد رنجکش، ” بررسی تطبیقی دیپلماسی فرهنگی ایران و ترکیه در آسیای مرکزی”)

   البته با وجود فعالیت های گسترده ترکیه در آسیای مرکزی، می توان گفت این کشور در سال های اخیر با بی توجهی دولت های منطقه مواجه شده است. در قزاقستان به دلیل ملیت گرایی قزاق ها که مخالف ملیت گرایی ترک است و اینکه ترکیه یک رقیب محسوب می شود، آنکارا در بین دولتمردان و مردم قزاقستان جایگاه قبلی خود را از دست داده است. عدم شرکت هیأت ترکیه در کنفرانس «ادیان جهانی» که زیر نظر رئیس جمهور قزاقستان در 25 سپتامبر 2003 در آستانه پایتخت این کشور برگزار شد، نشانی از این امر است. بازگشت تمامی دانشجویان ازبکی شاغل به تحصیل در ترکیه به کشور خود، اخراج فتح الله گـولن (مؤسس و بانی مدارس ترکیه در آسیای مرکزی)، اخراج عبدالقادر سزگین رایزن دینی ترکیه از آذربایجان، و کاهش تعداد مبلغین ترک در آسیای مرکزی، از محدود شدن حوزه نفوذ ترکیه توسط دولت های آسیای مرکزی در منطقه حکایت دارد. (محمدحسین عابدینی ، ماهنامه ایراس 1384 شماره 4 )

     در اجرای برنامه های فرهنگی ترکیه در خارج از کشور و در آسیای مرکزی این نهادها نیز فعالند:

   موسسه آموزش زبان ترکی با نام اختصاری تومر، وابسته به دانـشگاه تومر آنکارا است . تومر اولین و رسمی ترین مرکز آموزش زبان در کشور ترکیـه بـوده است. این مرکز در دوازده شهر ترکیه و در چند کـشور شـامل یونـان، تـایوان، کـره شـمالی، روسیه، آلمان و ایران شعبه دارد.همچنین بنیاد یونس امره – شاعر بزرگ ترکیه ای کـه جایگـاه او در ترکیـه همانند جایگاه حافظ و سعدی در ایران اسـت- در پخش برون مرزی زبان ترکی هم فعالیت دارد. . بنیـاد یـونس امـره در سـال 2009 بـا هـدف فعالیتهای فرهنگی و آموزش زبان تأسیس شد . این بنیاد با هـدف آمـوزش زبـان ترکـی بـه خارجیان ایجاد شد؛ اما در عمل جایگاه نماینده فرهنگی ترکیه را در خارج از کشور بـه عهـده گرفته است . بنیانگذار و حامی اصلی این بنیاد اتحادیه های اتـاق هـای بازرگـانی هـستند کـه آموزش زبان را با هدف تجاری انجام می دهند و این کار براساس الگوی تجارت بازرگانی انجام می گیرد . 

   بنیاد زبان ترک برای پالایش زبان ترکی عثمانی در حالی کـه حـدود60 درصد آن عربی و فارسی بود، تأسیس شد . این بنیاد غیر از ارتباط با کـشورهای تـرک زبـان و برگزاری همایش ها و آموزش استادان، آثاری را که درباره اشتراکات زبانی با دیگر کشورها اسـت  به چاپ می رساند. چنین بنیادهایی از آنجا که در قامت نهادی علمی و پژوهشی ظاهر می شوند ، نه تنها در ارتباطات بین المللی با مشکل و حساسیت مواجه نمی شوند ، که شهروندان کشورهای دیگر و حتی خواص آنها در همکاری با یک نهاد علمی چند ملیتی حسی از تفاخر و مشارکت دارند و سرمایه های خرد و بعضا کلان منطقه خود را در مسیر موفقیت آنها وارد میدان می کنند. 

   بنیاد تاریخ ترک در زمینه تاریخ ترک و ترکیه تحقیق و کتـاب و آثار و متون تاریخی ترکان را که بیشتر به زبان های فارسی و عربی اسـت بـه ترکـی ترجمه و منتشر می کند. بنیادهای مطالعاتی از این دست در فضاهای آرام و بی التهاب و دور از شائبه سیاسی به تولید محتوا بر اساس سرفصل ها و مدخل های مطالعه و محاسبه شده اقدام و برای هدایت و غنی سازی ظرفیتهای رسانه ای ، محور کار تعریف می کنند.

   در سال های اخیر تغییرات زیادی در عرصه مطبوعـات و رادیـو و تلویزیون ترکیه رخ داده و گسترش شبکه های رادیو و تلویزیون این کـشور نظـر کارشناسـان رسانه ای را جلب کرده است . ترکیه 40 تا 50 شبکه رادیویی به زبان های مختلف دارد . در سال 2009 وبگاه رادیو و تلویزیون ترکیه نیز به 31 زبان دنیا راه اندازی شـد . در سـال 2011 ترکیه بیش از 60 میلیون دلار با فروش بیش از صد سریال به 20 کشور دنیا به دسـت آورده است. با توجه به تأثیر شگرف رسانه ها بر افکار عمومی ، دولت ترکیـه اقدام به ایجاد شبکه های ماهواره ای مانند اوراسیا کرده که 24 سـاعته در آسـیای مرکـزی و قفقـاز برنامه پخش می کند و همچنین ماهواره «سامان یولو » که روزانه تـا 5 سـاعت بـه زبـان هـای آسیای مرکزی برنامه پخش می کند. کانال تلویزیونی جدید «آواز» کار خود را آغاز کرد . این شبکه تلویزیونی روزانه به چهار زبان آسیای مرکـزی و بـه زبـان ترکـی آذری با زیرنویس ترکی ترکیه ای برنامه پخش می کنـد . برنامـه هـای مـذکور توسـط مجریـان همان کشورها به اجرا در می آید و سـریال هـا و فـیلم هـای سـاخت ایـن کـشورها نیـز پخـش میشوند. نیز بخشی از سیاست تابوزدایی ترکیه است که این شبکه به زبـان کردی و ارمنی برنامه پخش می کند. در عرصه رسانه ای، ترکیه رقابت شدیدی را با روسـیه در کشورهای آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان آغاز کرده است ، به گونه ای که این کشور عرصه را بر نفـوذ  رسانه ها ی روسیه خصوصا در قفقاز تنگ کرده است. 

   ترکیه با دو روش رسمی و غیررسمی به گسترش نفوذ خود در این جمهوری ها ادامه داد. برای دستیابی به اهداف مورد نظر به افتتاح مدارس و مراکز آموزشی پرداخت و امکانات لازم جهت ادامه تحصیل دانشجویان این کشورها را در ترکیه فراهم ساخت. حجم عظیم سرمایه گذاری برای ایجاد امکانات و سهمیه های آموزشی برای مردم کشورهایی که به علت شرایط سخت اقتصادی خود نمی توانند لوازم تحصیل کامل دانش آموزان و دانشجویان شان را فراهم کنند ، در روان شناسی ارتباط کارگزاران ترک با بخش های مردمی ، روحیه امتنان و همراهی همه جانبه و مشارکت فراگیر به وجود می آورد که خود نوعی سرمایه گذاری آینده نگر به شمار می آید. تعداد زیاد نهادهایی که ترکیه برای این نوع حضور ایجاد و فعال سازی کرده ، خود نشان از درک واقع بینانه ترکیه در باب کارکرد روابط فرهنگی با کشورها دارد.  در این خصوص عقد قراردادهای همکاری بین دانشگاههای ترکیه نظیر آنکارا، استانبول، اژه، مرمره و غازی، با دانشگاههای جمهوری های آسیای مرکزی آغاز شد. بنیادها و سازمان های متعدد از قبیل بنیاد آموزشی ترکیه، بنیاد ادبیات ترک، بنیاد آموزش ملی ،  بنیاد پژوهشهای علمی و بنیاد فرهنگ و آموزش، نقش اساسی در القای سیاست آموزشی ترکیه به جمهوری های آسیای مرکزی داشته و دارند. به عنوان مثال بنیاد آموزشی ملی، به هر کدام از مدارسی که قرار بود از سوی ترکیه در باکو و بیشکک احداث شود مبلغ یکصدهزار دلار کمک مالی کرد. بعضی از بنیادها کنفرانس هایی را ترتیب دادند و از این راه سیاست آموزشی ترکیه را به خارج از مرزهای آن کشاندند. 

   در گسترش سیاست آموزشی ترکیه، فتح الله گولـن و جمـاعت وی نقش مهمــی دارنـد. وی توانستــه اسـت بـا تلفیق آموزش و تجارت در برنامه های خود توفیق یابد. امروز انجمن گولن در بیش از 50 کشور جهان سرمایه گذاری آموزشی کرده و مدارس آن به 500 و دانشگاههایش به شش رسیده است. به گفته مسئولین این مدارس، فرزندان رؤسای جمهوری کشورهایی مانند قزاقستان، قرقیزستان، و ترکمنستان و فرزندان وزرای این کشور در این مدارس تحصیل می کنند. ترکیه در سال 1991 در قزاقستان دانشگاه بین المللی قزاق ترک (خواجه احمد یسوی) در شهر ترکستان را تأسیس کرد که هم اکنون 3500 دانشجو در آن تحصیل می کنند. همچنین دانشگاه دیگری بنام سلیمان دمیرل از سوی رؤسای جمهور دو کشور در سال 1996 تأسیس شد. فارغ التحصیلان این دانشگاه در مؤسسه ها، بانک ها و شرکت های خصوصی مشغول به کار میشوند.
    از سال 1992 تا سال 2002 حدود سه هزار دانشجو از قزاقستان برای تحصیل در دانشگاه های ترکیه به این کشور اعزام شده و حدود هزار دانشجو از ترکیه در بهترین دانشگاه های قزاقستان از قبیل دانشگاه آبای، فارابی و قزاقستان جنوبی مشغول تحصیل اند. دانشجویان در بدو ورود به مدت یک سال زبان ترکی و روسی فرا می گیرند.   
    در آخرین سندی که 25 سپتامبر سال 2002 در آلماتا امضا شد بر توسعه هر چه بیشتـر همکاری میان دو کشـور جهت اجـرای طرح های کلان آموزشی تأکید شده است . ترکیه در دیگر کشورهای آسیای مرکزی به همین شیوه فعالیت آموزشی خود را (تأسیس مدارس، تبادل استاد و دانشجو، تأسیس کالج زبان ترکی، اعطای بورسیه تحصیلی)  ادامه می دهد . (محمدحسین عابدینی ، ماهنامه ایراس 1384 شماره 4 )

واژگان کلیدی: ترکیه, حضور, فرهنگی ,آسیای مرکزی ,جهان ترک, , سیاستهای فرهنگی,دکتر محمدحسن صنعتی