مركز بين المللي مطالعات صلح- IPSC
سازمان همکاری‌های شانگهای توسط سران روسیه، قزاقستان، چین، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی بنیان نهاده و همکاری درمسایل امنیتی آسیای میانه به ویژه تروریسم، جدایی طلبی و بنياد گرايي را در راس اهداف خود قرار داد. اخيرا رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه در پاسخ به سوالی در زمینه روند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا به ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه اعلام کرده است که در صورت پذیرش ترکیه در سازمان همکاری شانگهای، این کشور از درخواست عضویت در اتحادیه اروپا به طور کامل صرف نظر خواهد کرد. وي همچنين تاکید کرد که این سازمان حتی از اتحادیه اروپا نیز قوی تر است. در اين راستا براي درك بيشتري از چالشها و اهداف ابراز تمایل اردوغان برای پیوستن به سازمان شانگهای گفتگويي با دكتر حسن بهشتي پور كارشناس مسائل اوراسيا و شانگهاي داشته ايم:
واژگان كليدي: عضويت ترکیه در اتحاديه اروپا، عضويت تركيه در سازمان شانگهای، اهداف تركيه از عضويت در شانگهاي، چالشهاي ورود تركيه به شانگهاي، چشم ادانز عضويت تركيه در شانگهاي
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا سخنان اردوغان در ترجیح دادن سازمان شانگهای به اتحادیه اروپا بيش از آنكه چندان جدي باشد نوعي نارضایتی از اتحادیه اروپا، اعمال فشار به بروكسل اهرم فشار نويني در برابر رهبران اروپايي است؟
با توجه به گذشته اختلافات شوروي و چين سازمان همکاری‌های شانگهای توسط سران روسیه، قزاقستان، چین، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی بنیان نهاده و همکاری در مسایل امنیتی آسیای میانه به ویژه تروریسم، جدایی طلبی و بنياد گرايي را در راس اهداف خود قرار داد. در سال 2001 اين پيمان با توجه به تحولات روز پيمان به سازمان ارتقا يافت و تشكيلات منسجمي ايجاد كردد. بعد از 2001 هم همه ابعاد سياسي، امنيتي، نظامي و اقتصادي مورد توجه قرار گرفت. گذشته از اين سوال شما از دو جنبه قابل بررسي است. نخست اينكه اساسا اردوغان يك نوع سرخوردگي در موضع اتحاديه اروپا دارد. اتحاديه اروپا كشوري مسلمان را به عضويت نمي پذيرد و همين امر در تئوري داوود اوغلو و نگاه تركيه به احياي امپراتوري عثماني و گسترش مناسبات با كشورهاي آسيايي، آفريقايي و شرق اروپا موثر بوده است. تركيه اميداور بود كه اين امر عامل فشاري بر اروپا و بيانگر عدم احتياج تركيه به اروپا باشد. يعني تركيه تلاش كرده نشان دهد دستش باز است ، صرفا متكي به ورود به اتحاديه اروپا نيست، قدرت مانور دارد و بدون نياز به اتحاديه اروپا مي تواند به اتحاديه هاي منطقه اي ديگر ملحق شوند. جنبه دوم اينكه اتحاديه اروپا هم ارزيابي دقيقي از سخنان اردوغان و اهداف تركيه دارد و اين اهداف تركيه را قابل تحقق نمي داند. اساسا تركيه هم در شرايطي نيست كه بتواند عضو شانگهاي گردد. اين خود مانعي است كه تركيه بتواند از اين امر به عنوان اهرم فشار بهره برد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در نشست اخیر سران سازمان همکاری‌های شانگهای در پکن ترکیه به عنوان شریک گفتگوي این سازمان پذيرفته شد اما، بر اساس اسناد جایگاه شریک گفتگو پايین‌تر از مقام ناظر در سازمان است و عملا نيز کشورهای داراي جايگاه شریک گفتگو حق شرکت در همه جلسات و دسترسی به اطلاعات محرمانه سازمان را ندارند. آيا تركيه با وجود آگاهي از چالش عضويت كامل در شانگهاي قصد حضور بيشتر ( ناظر يا كامل) در اين سازمان را دارد؟
تركيه اگر چه عضو ناتو است، اما براي توازن بخشي به سياست خارجي خود هم مي خواهد نگاه به شرق داشته و هم نگاه به غرب و نوعي تعادل در روابط با شرق و غرب داشته باشد. در اين حال تركيه مي داند جايگاه شريك گفتگو در شانگهاي محلي از اعراب ندارد و حتي عضويت ناظر در شانگهاي هم تاثيرگذار و تعيين كننده نيست. تركيه اميدوار است شايد بتواند با شريك گفتگو شروع كند و سپس عضو ناظر و كامل گردد. اما اينكه تركيه بتواند هم عضو ناتو و هم شانگهاي باشد نزديك به صفر است. يعني نه تركيه آمادگي لازم را دارد كه قيد پيمان ناتو را بزند و نه كشورهاي عضو شانگهاي چنين شرايطي را فراهم كرده اند كه تركيه عضو شانگهاي باشد بنابراين به نظر ميرسد كه فعلا تركيه اميدوار است با حضور در شانگهاي ارتباط محدودي در منطقه و آسياي مركزي داشته باشد.چرا كه آسياي مركزي هم به نوعي عرصه رقابت تركيه با روسيه است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: چالش هاي حقوقي و امنيتي ورود تركيه به سازمان شانگهاي چيست؟
بايد گفت تركيه عضو ناتو است و در اساسنامه شانگهاي قيد شده است كه كشورهاي عضو نمي تواند جزو پيمانهاي نظامي خارج از منطقه باشند. يعني هر چند برخي اعضاي سازمان شانگهاي (مانند تاجيكستان) جزو پيمان امنيت دسته جمعي با روسيه هستند ،اما با پيمان هاي نظامي خارج از منطقه مشكل دارند. جدا از اين عضويت در شانگهاي زماني رخ ميدهد كه كشوري مدعي عضويت با بحران هاي سياسي و نظامي روبرو نباشد. تركيه خود به نوعي درگير مساله سوريه است و اين خود از موضوعات چالش برانگيز است. از جنبه ديگر عضويت تركيه در ناتو تعهداتي دارد كه نمي تواند با اساسنامه شانگهاي همخوان باشد و هم با اساسنامه ناتو مغاير نباشد. يعني تركيه بايد يا ناتو را انتخاب كند يا شانگهاي را.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در حالي تمايل به عضويت تركيه در شانگهاي مطرح مي شود كه اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای حق شرکت در اتحادیه‌ها و یا ائتلاف‌هایی را که کشورهای عضو این سازمان را هدف قرار داده‌اند را ندارند و اعضا به خوبي اشاره كرده اند كه گسترش یکجانبه و بدون محدودیت دفاع ضد موشکی به امنیت جهانی و ثبات استراتژیک لطمه خواهد زد. يعني تركيه اي كه عملا عضوي از ناتو است و با استقرار سیستم دفاع ضد موشکی و … در خاك خود موافقت كرده است. آيا اين امر عملا روندي برخلاف رويكرد شانگهاي را مورد توجه قرار داده است؟
صد درصد اينگونه است. يكي از موانع مهم عضويت تركيه در شانگهاي جنبه نظامي است. تركيه در شرق خاك خود سامانه راداري ناتو را قرارداده كه حداقل 6000 كيلومتر برد دارد و براي روسيه و چين حسياست برانگيز است. يعني چين هر چند واكنش رسمي نشان نداده است، اما روس ها رسما در اين مورد واكنش نشان داده اند. اگر تركيه واقعا برايش مقدور بود كه قيد اين سامانه راداري را بزند (كه بعيد است) روسها از اين امر خوشحال مي شدند. متاسفاته اكنون تركيه در اين مورد تصميم گير نيست و حتي موشك هاي پاتريوت كه در مرزهاي سوريه مستقر شد در چارچوب سياست هاي ناتو بود. بنابراين اساسا هم عضويت كشوري كه در پيمان رقيب حاضر است و اعضاي شانگهاي را تهديد ميكند، عضويتش در شانگهاي تا حدي تعارض دارد. در اين شرياط بايد گفت اردوغان از اين امر به مثابه تاكيكي هم براي مصرف داخلي هم بهره برده است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: قبلا سازمان شانگهای با عضویت ترکیه بعنوان شریک گفتگو موافقت کرده که قبلا نيز با عضويت ناظر ايران موافقت كرده بود. اكنون نگاه چين و روسيه به دو ستون عمده در شانگهاي به عضويت ناظر يا اصلي تركيه در شانگهاي چيست؟
رقابت هاي چين و روسيه در آسياي مركزي و قفقاز با تركيه مشهود است. ضمن اينكه كشورهايي مانند چين و روسيه عضويت تركيه در شانگهاي را ايجاد فضاي رقابتي نوين براي خود در منطقه مي بينند و از چنين امري استقبال نميكنند. چين و روسيه در صورتي موافق عضويت يعني عضويت دائم و ناظر تركيه در شانگهاي هستند كه آنكارا تغييراتي در سياست هاي تركيه در راستاي منافع روسيه چين ايجاد كند. بنابراين اكنون روسيه و چين هر چند روابط اقتصادي خوبي با تركيه دارند، اما همچنان در حوزه مسائل امنيتي و سياسي مانند بحران سوريه با تركيه اختلاف نظر دارند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: امریکا از احتمال عضويت تركيه در اين سازمان استقبال نكرده است و حتي سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در مورد سخنان نخست وزیر ترکیه در مورد عضویت این کشور در سازمان همکاری شانگهای گفت: ترکیه عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) است و پیشنهاد اردوغان عجیب است. آيا عضویت دائم تركيه در سازمان همکاري هاي شانگهای به ضرر امريكا است؟
اگر اين فرض يعني عضويت تركيه در شانگهاي كه زير يك درصد است را در نظر بگيريم امريكا مسلما واكنش نشان خواهد داد و اين امر به زيان امريكا است. چرا كه تركيه كشوري موثر در منطقه است و عضويت تركيه در شانگهاي يعني مرزهاي شانگهاي تا مرزهاي جنوبي و شرقي ناتو پيش خواهد رفت. همچنين امريكا ممكن است موانع و چالشهايي را براي عضويت احتمالي تركيه در شانگهاي در برابر تركيه ايجاد كند. يعني تركيه هر چند ممكن است در ظاهرا بتواند از ناتو خارج گردد، اما در واقع در دنياي كنوني پيچيدگي هاي بسياري بين تركيه و ناتو وجود دارد و به كشوري كه سالهاي طولاني از اعضاي اوليه ناتو بوده است نمي تواند به سادگي از چنين پيماني بيروني بيايد. اين امر در كل معادلات منطقه جنوب و شرق اروپا و داخل تركيه تاثير دارد. حتي ممكن است منجر به تغيير دولت در تركيه گردد. يعني چالشهاي فرواري خروج تركيه از ناتو بسيار است و واكنش امريكا نيز گسترده است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا ممكن است عضويت ناظر يا عضويت كامل تركيه در شانگهاي مانعي بر سر افزايش حضور مسكو و پكن در بين ساير اعضا و زمينه ساز حضور بيشتر غرب و ناتو در منطقه را فراهم كند؟
بعيد مي دانم. اگر تركيه عضو شانگهاي بشود به طور قطع بايد قبلا از ناتو خارج شود. بنابراين ديگر نمي توان گفت حضور ناتو در مناطقي مانند آسياي مركزي تقويت گردد. يعني اين امر جمع بين اضداد است و جمع بين نقيضن (عضويت همزمان ناتو و شانگهاي بعيد و در منطق محال است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: چندي پيش آندرس فوگ راسموسن دبیر کل ناتو گفته است عضویت همزمان ترکیه در ناتو و گروه شانگهای تناقض ندارد. آيا ساير اعضاي ناتو به عضويت تركيه در شانگهاي رضايت خواهند داشت؟
هم ناتو و هم شانگهاي كشوري كه عضو پيمان رقيب و تهديد كننده امنيت پيمان است را به عضويت پيمان نمي بپذيرد. اين امر در صورتي ممكن است كه ناتو يا شانگهاي تغيير ماهيت دهد و جدا از اساسنامه در رويكرد امنيتي خود هم تغييري ايجاد كنند. همچنين اعضاي اروپايي ناتو هم هر گونه تقويت موقعيت تركيه را به نفع خود نمي دانند. عضوبت تركيه در شانگهاي ميتواند موجب تقويت جايگاه تركيه در شرق و جنوب اروپا گردد و موجب ضريب تهديد گردد. آنان از ظرفي موافق عضويت تركيه در ناتو براي كنترل بيشتر تركيه و استفاده از موقيت اين كشور هستند و از طرفي هم مخالف عضويت تركيه در شانگهاي هستند.
مركز بين المللي مطالعات صلح : چشم انداز عضويت تركيه در شانگهاي چگونه قابل بررسي و ترسيم است؟
من براين نظرم در 5 سال آينده عضويت تركيه در شانگهاي زير يك درصد است. در اين شرايط اگر تحولات آينده تركيه موجب فاصله بيشتر تركيه از غرب گردد شايد براي روسيه و چين خوشايند باشد از موقعيت تركيه بهره برند. اما چنين امري خيلي بعيد است و تركيه به ناتو نياز دارد تا همچنان در چارچوب ناتو عمل كند. تركيه نيز آنقدر اختياز ندارد كه به راحتي بتواند از ناتو خارج گردد.
گفتگو از: فرزاد رمضاني بونش
