سید مهدی مدنی

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

بیان رویداد

حدود یک ماه است که خاورمیانه عرب در تب و تاب است و شاید جمهوری های بدنیا آمده از دل امپراطوری عثمانی تا این حد با بحران های اجتماعی رو به رو نشده باشند. تونس، لبنان، الجزایر، اردن، الجزایر، یمن و تا حدی عربستان و کویت (که در روزهای اخیر به این نا آرامی ها اضافه شده) از جمله این کشورها هستند و البته برخی از تحلیل گران بر آنند که این نا آرامی ها به دیگر کشورها نیز سرایت کند و به همین جهت از آن تحت عنوان «دومینو جهان عرب» یاد می کنند. در این میان سوریه علی رغم اینکه ساختاری مشابه با دیگر کشورهای عربی دارد هنوز وارد این نا آرامی ها نشده و به تعبیر دیگر ویروس انقلابات و تغییر خواهی به سوریه  سرایت نکرده است. این در حالی است که فعالان اجتماعی از طریق شبکه های اجتماعی اینترنتی مانند فیس بوک و تویتر در فاصله 4 روز از مردم خواستند تا در تجمع مسالمت آمیزی در مقابل ساختمان پارلمان در دمشق حضور یابند. آنها نیز به تبعیت از مردم مصر روز موعود را «روز خشم سوریه» نامیدند. فعالان توئیتر و فیس بوک، دلیل دعوت به تجمع اعتراض آمیز را «حکومت فردی، فساد اداری – مالی و استبداد» و زمان آن را پس از نماز جمعه در تمامی شهرهای سوریه اعلام کردند. همچنین «سایت سوریون نت» نیز از سوری ها خواست در اعتراض به اقدامات نظام بشار اسد علیه ملت سوریه و آزادی آنها ، تجمعاتی را برگزار کنند.با این حال میدانی که به عنوان محل قرار معین شده بود به مانند روزهای قبلی آرام و بی سر و صدا بود و حتی از نیروهای امنیتی نیز خبری نبود و مثل همیشه تنها چند پلیس راهنمایی رانندگی حضور داشتند. البته منابع غیر رسمی از حضور نیروهای امنیتی با لباس های غیر رسمی خبر دادند ولی در نهایت حرکت خاصی در دمشق صورت نپذیرفت. آنچه در این نوشتار مورد بررسی قرار می گیرد، نگاهی است به این عدم وقوع نا آرامی ها در حکومت خاندان اسد و اینکه چرا سوریه از این بحران در امان مانده است.

تحلیل رویداد

اینک بیش از ده سال است که بشار اسد حکومت پدر را بدون درد سر تحویل گرفته و آن را اداره می کند. پیش از او نیز پدرش حافظ اسد 29 سال به عنوان رئیس جمهور حکومت کرده بود. حکومتی که در پی یک کودتا شکل گرفت و تا کنون نیز ادامه یافته است. اما سوال اینجاست که چرا این حکومت تداوم یافته است و هنوز با مانع جدی مواجه نشده است؟ این سوال مهمی است که شاید خود اسد بدان پاسخ گفته باشد. وی در مصاحبه ای که با روزنامه «وال استریت ژورنال» انجام داده، نکاتی را بیان کرده که شاید بتواند بخشی از این سوال مهم را جواب دهد. بشار اسد، در پاسخ به‌این سوال که شرایط رخ داده در تونس‌، مصر‌، الجزایر و اردن را چگونه ارزیابی می‌کنید و این برای سوریه به‌چه معناست؟ می‌گوید: اگر آبی بدون جریان وجود داشته باشد شما می‌توانید آلودگی و میکروب را در آن مشاهده کنید و به‌دلیل اینکه شما این راکد بودن را برای دهه‌ها داشته‌اید اکنون شاهد تغییرات در چند سال اخیر در خاورمیانه و جهان هستید. به‌دلیل این راکد بودن شرایط، جهان با میکروب‌هایی احاطه شده بود بنابراین آنچه را که شما در منطقه می‌بینید نوعی بیماری بوده است. این دقیقا چیزی است که ما اکنون مشاهده می‌کنیم. اگر می‌خواهید در مورد تونس و مصر صحبت کنم، ما خارج از این موضوع قرار داریم. در نهایت ما تونس یا مصر نیستیم. می‌توانم در مورد شرایط منطقه در کل صحبت کنم، چون ما در یک منطقه هستیم کپی یکدیگر نیستیم اما وجه مشترک زیادی داریم. فکر می‌کنم این موضوع در مورد نا امیدی در منطقه است. زمانی که شما یک ناآرامی را مشاهده می‌کنید مشخص است که خشمی وجود داشته است. ناامیدی دو عامل دارد یک عامل داخلی و عامل دیگر خارجی. عامل داخلی موضوعی است که ما مقصر شناخته می‌شویم و عامل خارجی موضوعی است که ما یکسری عوامل را مقصر معرفی می‌کنیم. اسد در مورد اصلاحات می‌گوید: از زمان روی کار آمدنم روند اصلاحات در کشور را آغاز کرده‌ام اما روشی که ما به‌اصلاحات نگاه می‌کنیم متفاوت از روشی است که مدنظر شماست.

رئیس جمهور سوریه، همچنین در پاسخ به‌این سوال که آیا نگران نیستید که آنچه در مصر رخ داده بر شرایط سوریه تاثیر بگذارد؟ می‌گوید: اگر به‌خاطر شرایط در تونس و مصر اصلاحاتی اعمال کنید این یک واکنش است نه اقدام واقعی. ما همیشه گفته ایم که اصلاحات در کشور لازم است. اگر می‌خواهید میان سوریه و مصر مقایسه کنید باید از زاویه متفاوت نگاه کنید. این سوال را باید پرسید که به‌رغم مواجهه با شرایط سخت چرا سوریه با ثبات است. مصر با کمک‌های مالی آمریکا روبه‌رو است اما سوریه با تحریم‌هایی مواجه است. به‌رغم اینکه ما منابع تامین نیازهای مردم را در اختیار نداشتیم اما با رشد اقتصادی مواجه بودیم. به‌رغم تمامی این مشکلات مردم شورش نکردند. بنابراین نارضایتی‌ها به‌تامین نیازهای مردم و اصلاحات ارتباطی ندارد بلکه به‌ایدئولوژی و اعتقادات ارتباط دارد. وی با تاکید بر اینکه سوریه برخلاف دولت‌های مصر و تونس وابسته به‌عقاید مردمش است از این رو دولتی باثبات است. اسد یکی دیگر از عوامل ثبات سوریه برخلاف مصر را عدم ارتباط این کشور با اسرائیل می داند و معتقد است از آنجا که کشورش با اسرائیل سازش نکرده است، کشورش در امان مانده است.

شاید دلایلی که اسد در این مصاحبه‌به‌آنها اشاره کرده تمام دلایلی نباشد که سبب شده سوریه آماج این تحولات بنیادین قرار نگیرد. به این موارد دلایل دیگری می توان اضافه کرد و تحلیل اسد را کامل تر کرد. بالبته این به معنای عدم تاثیر پذیری از شرایط منطقه ای نیست. حتی خود این مصاحبه اسد نشان می دهد که دغدغه هایی به لحاط امنیتی وجود دارد و در این میان حتی سوریه نیز دست به اقدامات اصلاحی مانند رفع فیلتر شبکه های اجتماعی اینترنتی در روزهای اخیر کرده است.  بواقع آنچه گفته می شود آن است که هر چند شباهت هایی میان دولت اسد با دیگر دول عربی در حال تغییر وجود دارد اما می توان مولفه هایی را برشمرد که سوریه بدان وسیله نجات یافته است.

1- نبود آلتر ناتیو موثر برای حکومت فعلی

یکی از اصلی ترین تهدیدات برای هر حکومتی وجود آلترناتیو های موثر ( چه به عنوان شکلی مانند تغییر راس حکومت بدون تغییر ساختار سیاسی و چه به عنوان ماهوی یعنی تغییر ساختار سیاسی) است. هر چند در مقاطعی مخالفان بشار اسد مانند آمریکا تلاش می کردند تا کمک های مالی را به مخالفان ارائه دهند ( مانند سال 2005 که آمریکا اعلام کرد که کمک های مالی خود به میزان 5 میلیون دلار را برا کمک به آزادی و حقوق بشر  به مخالفان سوریه می دهد) اما با آمدن باراک اوباما و در پیش گرفتن سیاست نزدیکی به سوریه ( که در چارچوب سیاست کلان اوباما مبنی بر طراحی سیاست خارجی جدید و در پیش گرفتن راه دوستی با دشمنان آمریکا) این آلترناتیوها نیز به حاشیه رانده شد تا جایی که سفر اوباما به دمشق نیز مطرح شد. در نتیجه سوریه به علت عدم وجود اپوزوسیون با صلابت توانسته تا حدی از نا آرامی ها دور شود. این در حالی است که در تونس افرادی چون راشد الغنوشی و یا در مصر افرادی چون البرادعی را می توان به عنوان آلترناتویو بالقوه نام برد.

2- ساختار قوی امنیتی سوریه و اشراف اطلاعاتی:

حافظ اسد زمانی که قدرت را در دست گرفت تمام مخالفان را به حاشیه راند. حافظ حتی در سال 1982 تمام مخالفان خود در شهر حماء را از دم تیغ گذراند. در سوریه احزاب منتقد اجازه فعالیت ندارند و اگر حزبی در کنار بعث عرض اندام می کند به عنوان بخشی از حاکمیت تلقی می شوند و به تعبیر بهتر در حکم سوپاپ اطمینان هستند. اگر در مصر احزابی چون الغد، الوفد، الکفایه فعالیت دارند در سوریه ما چنین فعالیتی را شاهد نیستیم. در بعد مطبوعات از رسانه مستقل و منتقد خبری نیست. استفاده از اینترنت نیز  با مشکلاتی مانند فیلترنگ شبکه های اجتماعی رو به روست. ضمن اینکه سوریه در زمان اوج گیری اعتراضات مردمی در مصر، اینترنت را در این کشور قطع کرد.  زمانی که فعالان اجتماعی کوشیدند تا مردم را در برابر پارلمان جمع کنند، در واکنش به آنها، برخی از اس ام اس ها در تایید بشار اسد، برای مشترکان موبایل ارسال شد. متن یکی از این اس ام اس ها این بود: ملت ها برای تغییر رئیس شان، خود را به آتش می کشند و ما جهان را آتش می زنیم تا رهبرمان باقی بماند. مقامات سوریه همچنین در اقدامات متنوعی سعی کردند تجمعات مردمی حمایت از معترضین مصری را متوقف کنند.

3– بهتر بودن رفاه اقتصادی سوریه نسبت به دیگر کشورها

دلیل دیگری که سبب شده تا سوریه وارد فاز نا آرامی ها شود رفاه اقتصادی نسبی این کشور نسبت به مصر و یا اردن‌است. به هر حال سوریه کشوری بوده است که با تحریم های یک جانبه از سوی آمریکا مواجه بوده است. اما سوریه به‌رغم اعمال این تحریم‌ها، به لحاظ اقتصادی بهتر از جوامعی که اینک در ناآرامی به سر می برند عمل کرده است. نرخ تورم در سال 2010 با کاهش مواجه شده است(از 9/4 به 0/4 درصد). علاوه بر این برخی کارشناسان معتقدند که سوریه به کمک های اقتصادی ایران و عربستان ( در راستای مقابله با اسرائیل) مستظهر است. البته باید گفت رفاه موجود در سوریه نسبت به‌مصر یا تونس و دیگر کشورها بهتر است و این به‌معنای بالا بودن شاخص‌های اقتصادی در سوریه نیست.

آنچه که قابل اشاره است توزیع بهتر ثروت در سوریه است. هرچند به لحاظ آمارهای اقتصادی مصر از درآمد سرانه بالاتری برخوردار است.  درآمد سرانه مصر در سال 2010، ۶٢٠٠ دلار بوده است. این در حالی است که درآمد سرانه سوریه ۴٨٠٠ دلار در سال 2010 بوده است. اما آنچه قابل توجه است توزیع ثروت در دو کشور است. میزان جمعیت زیر خط فقر مصر %٢٠ است و حال آنکه این رقم در سوریه معادل %٩/١١  می باشد. این امر نشان می دهد که فساد موجود در حکومت حسنی مبارک و اختصاص یافتن موهبات اقتصادی به گروه های خاص، فقر را در مصر نهادینه کرده و نارضایتی اجتماعی را گسترانده است. به عبارت دیگر درست است که مصر درآمد سرانه ببیشتری از سوریه دارد ولی بالا بودن جمعیت زیر خط فقر نشان از فاصله طبقاتی و توزیع ناعادلانه ثروت در مصر دارد.

4- مقابله با اسرائیل

از سال 1948، جهان عرب با پدیده ای مواجه شد که  هویت عربی – اسلامی کشورهای عرب منطقه را تحت تاثیر قرار می داد و آن مقوله ای بود به نام تاسیس اسرائیل و به رسمیت شناختن آن از سوی دول غربی. از آن زمان به بعد چندین جنگ میان اعراب و اسرائیل در گرفت.( جنگ ۱۹۴۸ (جنگ استقلال)، جنگ ۱۹۵۶ (کانال سوئز)، جنگ ۱۹۶۷ (جنگ ۶ روزه)، جنگ ۱۹۷۳ (اصطکاک)، جنگ اسرائیل و لبنان (۲۰۰۶) و حمله به غزه در سال 2008). حاصل این جنگ ها در نهایت با پیروزی اسرائیل همراه شد و این اعراب بودند که علی رغم برتری عددی مغلوب شدند.( در این میان مقاومت حزب ا… لبنان را باید مستثنی کرد). مصر اولین کشوری بود که از در صلح با اسرائیل درآمد و در سال 1979 در کمپ دیوید قرارداد صلح را به امضا رساند. این امر سبب شد تا دولتهای دیگر عرب نیز در بعد مقابله با اسرائیل سست شوند. امضای توافقنامه صلح مصر با اسرائیل سبب شد که انگاره‌های اسرائیل ستیزی جهان عرب که در اوج رویکردهای انقلابی به‌سر می‌برد به‌یکباره فرو کش کند و از طرفی کشورهایی که به‌این مصالحه تن ندادند و به‌مقابله با اسرائیل تداوم بخشیدند به‌عنوان قهرمان مورد تجلیل قرار بگیرند. سوریه نیز در دسته دوم قرار می‌گیرد. سوریه از آن جهت که همچنان بخشی از خاک خود را ( بلندی های جولان) در اشغال اسرائیل می بیند، همچنان با اسرائیل روابط خصمانه را دنبال می کند. علاوه بر این سوریه کوشیده تا از طریق حمایت از جنبش هایی مانند حماس، مقاومت لبنان و امل و همچنین برقراری رابطه استراتژیک با ایران مقابله با اسرائیل را عینیت بخشد. این امر سبب شده که اسرائیل در افکار عمومی جهان عرب و همچنین در بعد داخلی با بحران سازش در برابر اسرائیل مواجه نباشد.

علاوه براین باید گفت که تهدید خارجی در برخی جوامع عامل موثری برای فرافکنی مشکلات و ناکارآمدی ها و از طرفی عاملی برای افزایش ثبات در داخل است. ضمن اینکه باید توجه داشت که بروز جنگ سبب فراموشی اختلافات داخلی و تحکیم پروسه ملت سازی می شود. (همانطور که چنگیز پهلوان این نظریه را در مورد جنگ ایران و عراق در فردای انقلاب بکار می برد.)سوریه از این مهم به خوبی بهره برده و همواره خطر اسرائیل را برای داخل جدی نشان داده است و از این طریق توانسته بخشی از مشکلات را به آن سوی مرزها حوالت دهد.

5–  استقلال نسبی در سیاست خارجی و عدم وابسته بودن به‌قدرت‌های خارجی

حافظ اسد که سوریه نوین را پایه گذاری کرد، نوعی سیاست خارجی را در پیش گرفت که تا کنون سبب شده سوریه به مثابه یک مدل موفق مورد بررسی قرار بگیرد. مدرسه سیاسی حافظ اسد در سیاست خارجی به‌نوعی تعریف شد که سوریه در حداقل وابستگی به‌قدرت‌های بزرگ به‌ایفای نقش بپردازد. سوریه مدلی را در پیش گرفته که علی رغم نداشتن موقعیت خاص استراتژیک توانسته خود را در کنار عربستان و مصر و ایران خود را مطرح کند. بواقع میزان نفوذ پذیری سوریه از قدرت های بزرگ در مقایسه با تونس ( که فرانسه در آن نفوذ داشته) و یا مصر ( که آمریکا در آن بسیار نفوذ دارد) در آن بسیار کمتر است و همین امر سبب شده که اسد مانند حسنی مبارک مدام در معرض تماس های سفارشی و تعیین برنامه از خارج از مصر نباشد.

دورنمای آینده

مواردی که در بالا بدان اشاره شد مولفه هایی هستند که سبب شده سوریه خود را در برابر ناآرامی های فعلی خاورمیانه حفظ کند. آنچه مسلم است آن است که پدیده‌های اجتماعی اموری گذرا و ناپایدار هستند و نمی‌توان برای آنها حکمی قطعی صادر کرد و می‌توان انتظار داشت که دامنه تغییرات مانند یک ویروس به‌تمامی کشورهای عربی منطقه سرایت کند و سوریه نیز از آن مستثنی نیست. لذا می توان انتظار داشت که سوریه رو به یک سری اصلاحات سیاسی و اجتماعی کنترل شده حرکت کند. کما اینکه در روزهای گذشته و پس از ناکامی تظاهرات روز خشم دولت سوریه اقدام به رفع فیلتر شبکه های اجتماعی اینترنتی کرده است و یا همان طور که اسد وعده داده اصلاحات را جلو ببرد. در غیر این صورت می توان انتظار داشت که سوریه نیز وارد فاز ناآرامی شود.