محمدحسن صنعتی
کارشناس مسائل منطقه
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
سال 1400 ه.ش. در تاجیکستان در حالی شروع شده که گهگاه خبرهایی از فعالیت نیروهای مسلح افراطی موسوم به داعش یا جریان زیرساختی آن یعنی سلفی گری در این کشور به گوش می رسد.چندی پیش تعدادی مرزبان تاجیک توسط نیروهای داعش در منطقه مرزی با افغانستان هدف حمله قرار گرفته و کشته شدند . متعاقب آن خبر از بازداشت 5 عضو فرقه سلفیه در شهرک هایی چون وحدت و رودکی در اطراف شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان داده شد. به نظر می رسد با توجه به تحرکاتی از این دست ، امنیت به یکی از مسائل جدی مورد توجه تاجیکها در خارج و داخل تبدیل شده باشد.. در همین راستا ، در آغاز سال جاری ، تاجیکستان در چارچوب “کنفرانس قلب آسیا – روند استانبول”، میزبان کشورهایی بود که در مورد افغانستان و تحولات آن با مسائل مبتلابه مشابهی مواجه اند.
دستور کار این کشورها نیز ” آتش بس ، پیش زمینه صلح در افغانستان ” بود و این با توجه به رشد روز افزون خشونت در افغانستان امر غیر مترقبه ای به نظر نمی رسد، خصوصا که تبعات گسترش خشونت در این کشور که بعضا به علت شرایط خاص اقتصادی و بیکاری و مشکلات معیشتی در آن ، جنگیدن و مزدوری نوعی شغل به حساب می آید ، محدود به خاک این کشور جنگ زده نخواهد ماند . وزیر امور خارجه ایران نیز از جمله شرکت کنندگان در این کنفرانس بود که در حاشیه حضور ، دیدارهای جداگانه ای هم با همترازان خود برگزار کرد. البته نظر به اهمیت پررنگ مسائل افغانستان ، محمد جواد ظریف با وزیر امور خارجه هند در باره روند صلح افغانستان و راهکارهای نیل به نتیجه و ایجاد آرامش و امنیت و صلح در این کشور گفتگو کرد. سخن وزیر امور خارجه ایران نشان می دهد که برای جمهوری اسلامی ایران مسائل منطقه دارای جایگاه پر اهمیتی است. آقای ظریف گفته است : “کشورهای آسیای مرکزی خویشاوندان ما هستند و نه صرفا همسایه های ما ” .
در ادامه و اجرایی شدن توافقات کشورهای حاضر در این نشست ، دیدار وزیر دفاع تاجیکستان از ایران نشان داد که برای تاجیک ها ثمر بخشی توافقها از اهمیت استراتژیک برخوردار است . در این دیدار نیز تفاهم نامه های دفاعی و امنیتی دو کشور مورد بررسی قرار گرفت . بدین ترتیب دور جدید روابط ایران و تاجیکستان با محوریت همکاریهای امنیتی دفاعی آغاز شده است. اما به نظر می رسد مقامات تاجیک، بر این باورند که راه دستیابی به مولفه های قدرت تنها از مسیر امنیت نظامی و سوق الجیشی نمی گذرد و لازم است تا در زمینه های دیگر از جمله توسعه روابط و همکاریهای اقتصادی ، طرح و برنامه داشته باشند. در گام نخست ، تاجیکستان ، مذاکره و همکاری با مقامات افغانستان برای تامین نفت خام جهت پالایشگاه نفت ” دنغره” را آغاز کرده است. در دیدارهای انجام یافته با وزیر معادن و نفت افغانستان تامین نفت خام مورد نیاز در این پالایشگاه تاجیک که دارای ظرفیت تصفیه یک میلیون و دویست هزار تن نفت خام در سال است و در استان ختلان واقع می باشد مورد گفتگو قرار گرفته است.
می توان گفت سال 1400 برای تاجیکها سال پرتجرکی در عرصه دیپلماسی خارجی خواهد بود. در این سال آنان باید خود را برای برگزاری اجلاس شانگهای ، در شانزدهم و هفدهم سپتامبر 2021م. در دوشنبه پایتخت تاجیکستان آماده کنند. در پیمان شانگهای که حالا دیگر 20 ساله شده است ، چین ، روسیه ، قزاقستان ، تاجیکستان ، قرقیزستان ، ازبکستان ، هند و پاکستان عضویت دارند . ایران در کنار مغولستان ، افغانستان و بلاروس به عنوان عضو ناظر در آن مشارکت می کند . کشورهای آذربایجان ، ارمنستان ، کامبوج ، نپال ، ترکیه و سریلانکا هم کشورهای شریک این پیمان شناخته می شوند. پیمان شانگهای با توجه به حضور قدرتهای اقتصادی مهمی چون روسیه و چین و هند که از کشورهای موثر در پیمان بریکس نیز شناخته می شوند دارای ظرفیت هایی است که می تواند برای کشورهایی که به عضویت آن در می آیند فرصتهای اقتصادی تعیین کننده ای به وجود آورد. پیوستن ایران به این پیمان از موضوعاتی بوده که در سالهای اخیر در رایزنی های منطقه ای مورد توجه قرار گرفته اما هنوز به سرانجام قطعی منجر نشده است.گفته می شود تاجیکستان برای پذیرایی در خور از مهمانان خویش در اجلاس شانگهای ساخت 10 اقامتگاه مجلل را به جد در دست اقدام دارد.
در ادامه تحرکات گسترده دیپلماتیک از سوی جمهوری تاجیکستان ، امام علی رحمان رئیس جمهور مذاکره تلفنی مفصلی با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه برگزار کرده است. در این گفتگو ، طیف وسیعی از مسائل شامل تجارت، آموزش ، مهاجرت کاری ، بهداشت و مبارزه با بیماری فراگیر کووید 19 مورد بررسی متقابل قرار گرفته است. با توجه به این گفتگو ، می توان حضور موثرتر روسیه در عرصه آموزش و تبعا شبکه مسائل فرهنگی تاجیکستان را پیش بینی کرد ، چرا که روسیه با تاسیس پنج مدرسه روسی در شهرهای مختلف تاجیکستان موافقت کرده است و این تصمیم با توجه به شرایط اقتصادی و معیشتی حاکم بر زندگی شهروندان تاجیک و از طرفی میل آنان به تحصیل فرزندان شان در شرایطی برخوردار از امکانات مناسب می تواند رضایتمندی و مشارکت عمومی در رویکردهای فرهنگی و علمی دولت تاجیکستان در آنان به وجود آورد. بنا به توافق دیگر در این مذاکرات ، احتمال می رود با بازگشت دانشجویان تاجیک که در دانشگاههای فدراسیون روسیه درس می خوانده اند به روسیه و کلاسهای درس ، مشکلات موجود بر سر راه آنان در تکمیل تحصیلات عالیه از پیش پا برداشته شود . نیز با توجه به دورنمایی که از توفیق نسبی روسیه و کشورهای آسیای مرکزی در مهار کرونا به چشم می خورد ، افزایش پروازهای خارجی بین دو کشور از موضوعاتی است که مورد توجه و توافق روسای دو کشور قرار گرفته است. پر واضح است که گسترش این قبیل رفت و آمدها و تعاملات ، افزایش مراودات بین دست اندرکاران آموزش ، اقتصاد و تجارت را نیز در پی خواهد داشت و این می تواند در مسیر حل چالشهای مربوط به تولید و تراز تجاری اثر گذار باشد.
در مذاکره پوتین و رحمان ، برگزاری اجلاس بسیار مهم شانگهای و همچنین اجلاس سران کشورهای عضو پیمان امنیت جمعی مورد گفتگو قرار گرفته است .این دو اجلاس گرچه در منطقه آسیای مرکزی تشکیل می شود ، شعاع تاثیر جهانی خواهد داشت و قطعا برگزاری مطلوب آنها به میزبانی جمهوری تاجیکستان آن هم در سال جاری نقش چشمگیری در ارتقای جایگاه این کشور در روابط بین الملل ایفا خواهد کرد.برای روسیه نیز این نقش آفرینی تاجیکستان در مسیری هماهنگ با رویکردهای استراتژیک این قدرت جهانی موجب تحسین به نظر می رسد . شاید اینکه پوتین گفتگوی خود با رحمان را با تبریک ماه رمضان همراه کرده است ، در بردارنده این پیام است که پوتین ، مذاکره را با خرسندی به پایان رسانده است.
نگاهی به بخشهای دیگر پازل سیاست خارجی تاجیکها نشان می دهد که آنان امسال برای هر پرونده از روابط خارجی خود ، بسته سیاستی ویژه ای تدارک کرده اند. از آن جمله است فعال سازی گذرگاههای مرزی شان با کشور قدرتمندی که در همسایگی آنان قرار دارد. چین توانسته خود را به جایگاه قدرتهای تراز اول اقتصادی جهان برساند و این برای تاجیکستان که باید مترصد همه ظرفیتهای رشد و توسعه در منطقه باشد در خور توجه بسیار است. به گفته مقامات تاجیک ، گذرگاه مرزی تاجیکستان و چین با تمام ظرفیت فعال است و دو کشور بر سر افزایش حمل کالا به توافقاتی دست یافته اند. روابط تجاری با چین از آن رو دارای ارزش اقتصادی بالا برای تاجیکستان است که چین بعد از روسیه و قزاقستان ، سومین کشور وارد کننده کالا به تاجیکستان بوده است و بخش قابل توجهی از نیازمندیهای این کشور را تامین نموده است . بنا به آمار رسمی ، در سال 2020م. تاجیکستان معادل 440 میلیون دلار کالا از چین وارد کرده است.
شواهد نشان می دهد که تصمیمات تاجیکها در روابط بین الملل مبتنی بر رایزنی ها و کارشناسی هایی است که بعضا خبرهای آنها انتشار می یابد . ابتکار دیپلماتیک متولیان سیاست خارجی تاجیکستان در طراحی رایزنی های سیاسی با کشورهای هلند و بلژیک از جمله برنامه های حوزه تصمیم ساز آنان به شمار می رود.یک نمونه از این رایزنی ها که می توان از آنها تعبیر به نوعی “قعده سیاسی ” هم کرد، چندی پیش بین تاجیکستان و هلند برای افزایش همکاریها در حوزه روابط آب و توسعه صورت گرفت. در این مذاکرات ، ” دهه بین المللی آب برای توسعه پایدار در سالهای 2028 – 2018م.” و کنفرانس ملل متحد در این زمینه که قرار است مارس سال 2023م. در نیویورک برگزار شود ، مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. پرواضح است که در پرتو این قبیل همفکری ها و نوعی مشورت و مظنه شرایط ، دو کشور از دو منطقه آسیا و اروپا ، می توانند حضور مسلط تر و آگاهانه تری در اجلاس مذکور پیدا کنند و نقش موثرتری در شکل گیری مصوبات چنین اجلاسی به خود اختصاص دهند.
در این بین ، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در حاشیه مذاکرات با موضوع صلح در افغانستان که در ابتدای سال در دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شده بود ، خبر از آمادگی ایران ، افغانستان و تاجیکستان برای همکاریهای فرهنگی در قالب یک برنامه عملیاتی داده بود ، امری که در عین اهمیت ، باید در قالب طرح جامع تری از تعاملات منطقه ای تعریف شود و مورد پیگیری قرار گیرد تا با انتظارات و هدف گذاریها انطباق حاصل کند . این اشاره از آن رو است که در سالهای گذشته ، دیپلماسی ایران در منطقه ، بعضا تابعی از پیشرفت یا پسرفت در مذاکرات با غرب به نظر رسیده و متاثر از نوساناتی که به طور طبیعی در این قبیل رویکردها رخ می دهد با فزود و کاست هایی همراه شده که ممکن است به زمینه ها و ذهنیتهای همراه بازیگران منطقه ای در روابط خارجی و کشورهایی که با آنان احساس یگانگی و خویشاوندی داریم لطمه وارد آورد. با این همه می توان پذیرفت که تعدد و سطح کلان مسائلی که پیشاروی کارگزاران سیاست خارجی ایران قرار گرفته ، نوع پیچیده تری از اولویت بندی پرونده ها را لازم می گرداند که یقینا در پرتو تکاپوها و تحرکات کارشناختی بیشتر تمشیت خواهد شد.
واژگان کلیدی:تاجیکستان, 1400 , دیپلماسی, خارجي,محمدحسن صنعتی
