محمد خادمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

بررسی نقش عربستان در تحولات و انقلاب‌های عربی، یکی از بحث‌های پیچیده­ی تحولات منطقه خاورمیانه است. از ابتدای شروع انقلاب مصر، عربستان همیشه این هراس را داشته که این تحولات موجب روی کار آمدن اخوان المسلمین در مصر شود. در انتخابات پارلمانی مصر که سال گذشته برگزار شد، حزب النور که گرایشهای سلفی دارد از سوی عربستان حمایتهای مالی وسیعی  شدند موفق شدند بیشترین کرسی ها را به خود اختصاص دهند. با توجه به اهمیت و نقش اخوان المسلمین در تحولات مصر، این نوشتار به پاسخ این پرسش اصلی می پردازد که علت اصلی مخالفت عربستان با پیروزی نماینده اخوان المسلمین در مصر چیست؟

واژگان کلیدی: مصر، اخوان المسلمین، انتخابات ریاست جمهوری، عربستان.

تحلیل رخداد:

جایگاه مهم ژئوپلتیک و استراتژیک مصر در جهان اسلام و جایگاهش در اتصال آفریقا و غرب به خاورمیانه و هم‌چنین در رابطه با اسراییل، مسأله ای غیر قابل انکار است. از این رو پس از سقوط رژیم مبارک در مصر، مردم، تلاش دارند تا در انتخاباتی که به دور دوم کشیده شده است، رییس جمهور خود را انتخاب کنند. این موضوع را می توان از زوایای مختلف مورد پژوهش قرار داد ولی موضوع این مقاله درباره تلاشهایی است که عربستان سعودی در این مدت انجام داده تا مانع انتخاب رئیس جمهوری با گرایشهای اخوانی در مصر شود. به لحاظ بررسی های تاریخی، روابط اخوان المسلمین و عربستان دارای فرازونشیبهای گسترده­ای بوده است. سال1930 بود که موسس اخوان المسلمین حسن بنا در جریان سفر حج با مقام های عربستانی دیدار داشت و رابطه حسنه ای با ملک عبدالعزیز برقرار کرد. 12 سال بعد، این رابطه به واسطه پناه دادن اخوان به گروهی که امام یمن و شریک عربستان؛ یحیی حمیدالدین را مورد سوقصد قرار داده بودند، به تیرگی گراییده شد. سعودی ها پس از این ماجرا و اقدامات اخوانی ها برای نفوذ در یمن، رابطه خود با این گروه را قطع کردند اما رابطه های فردی ادامه داشت. با ظهور جمال عبدالناصر و جریان های طرفدار اعراب، رابطه ریاض با اخوان باز هم دستخوش تحولاتی متفاوت شد. درگیری و کشاکش شدید ناصر و اخوان‌المسلمین از سال ۱۹۵۴ تا ۱۹۷۰ (سال درگذشت ناصر) فرصتی برای تحکیم مناسبات میان آل سعود و اخوان‌المسلمین مصر بود. بسیاری از رهبران و کادرهای اخوان‌المسلمین مصر به عربستان سعودی فرار کرده و به آن کشور پناه بردند. سعودی‌ها در این مرحله تاریخی کمال استفاده از این وضعیت را نموده و از اخوان‌المسلمین جهت مبارزه و مقابله با دولت ناصر و اندیشه‌های او و هژمونی مصر رادیکال و ناصریستی، به عنوان ابزار بهره‌برداری نمودند. اما با وجود این شرایط مساعد بازهم اخوانی ها نتوانستند آنچنان که باید در جامعه عربستان نفوذ کرده و ریشه بدوانند. از اواسط دهه 50 تا ابتدای دهه 70 رقابت میان ریاض و قاهره که هرکدام به دنبال تغییر نظام یکدیگر بودند تنها تنش را تجربه کرد و البته ریاض هم برای بیرون راندن حکومت نظامی در مصر باز به اخوان نزدیک شد. این روابط همچنان در همین سطح ادامه داشت تا اینکه در پی اشغال کویت و آغاز جنگ دوم خلیج فارس جریان اخوانی رویکرد نوینی یافته و به جبهه صدام حسین نزدیک شده و این امر باعث موضع گیری شدیدی از سوی کشورهای خلیج فارس بویژه عربستان علیه جربان اخوان شد. پس از اشغال کویت، مقامات عربستان از نیروهای آمریکایی درخواست کردند تا برای بیرون کردن صدام و جلوگیری از تهدیدات امنیتی که علیه عربستان وجود داشت؛ دخالت نظامی کنند. طبق آنچه در بیانیه های رسمی اخوان المسلمین آمده است، این جماعت هم با اشغالگری کویت مخالف بود و هم با کمک گرفتن از غرب. در پایان اینگونه شد که اخوان المسلمین در کنار صدام حسین قرار گرفت، نه به این سبب که از نظر سیاسی یا ایدئولوژی با وی توافق داشتند بلکه به این خاطر که مخالف دخالت خارجی بودند.

یکی دیگر از موضوعاتی که باعث اختلاف بین جریان اخوان و عربستان شده است، موضوع نوع رابطه اخوان با ایران است. اخوان‌المسلمین اولین گروهی بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آن را تأیید و از پناه دادن شاه توسط رژیم مصر انتقاد کرد. این جماعت در سال 1357 اعلامیه‌ای منتشر کرد و انقلاب اسلامی را الگویی برای مبارزات اسلامی خود علیه دولت وابسته و ضد اسلامی مصر دانست و از تمام مسلمانان جهان نیز خواست تا از مسلمانان ایران سر‌مشق بگیرند. در سال‌های اخیر و در دوره رهبری محمد مهدی عاکف، اخوان المسلمین مواضع خوبی در قبال ایران و شیعه اتخاذ کرد که حساسیت کشورهای عربی را برانگیخت؛ و حتی گاهی موجب اختلافات داخلی در اخوان‌المسلمین نیز شد. رهبری اخوان‌المسلمین از برنامه اتمی ایران، حتی با احتمال هدف ساختن بمب اتمی، حمایت کرد. عاکف در مصاحبه‌ای با روزنامه کویتی النهار گفته بود: «چه مانعی دارد که مذهب شیعه گسترش یابد. سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی 56 عضو سنّی مذهب دارد، حالا چرا باید از تنها کشور شیعه جهان ترسید».

از دیگر اختلافات اخوانی ها و سلفی ها تفاوت در نوع نگاه این دو جریان در سطح مفاهیم و دریافت‌های کلی اسلامگرایان از الگوی حکومتی است. سلفی‌ها بر اجرای شریعت اصرار دارند و منظورشان از اجرای شریعت، اجرای جزئیات احکام و اسلامی کردن ظاهر جامعه است. اما اخوانی‌ها می‌گویند منظور از اجرای شریعت، اجرای حدود و محدود کردن بعضی از آزادی‌های فردی نیست. مقصود از آن اجرای روح کلی شریعت و محقق کردن اهداف شریعت یعنی مفاهیمی مثل عدالت و آزادی و کرامت انسانی است. لذا بین سلفی‌ها و اخوانی‌ها در درک مفاهیم کلی از مسئولیت حکومت در اجرای شریعت، تفاوت وجود دارد.

این مسایلی که در بالا به آن اشاره شد باعث شده تا درپی وقوع انقلاب مصر و پتانسیل بالای اخوان برای جذب آرای مردم مصر که نمونه آن را در انتخابات پارلمانی مصر دیدیم، عربستان از به قدرت رسیدن اخوان الملسمین نگران باشد و به همین دلیل تلاشهای گسترده ای را چه در انتخابات پارلمانی با کمکهای مالی وسیع از حزب النور و چه در انتخابات ریاست جمهوری، انجام دهد تا مانع قدرت گیری اخوان شود. آخرین نمونه این اقدامات دخالت آمیز نیز نامه سعود الفیصل وزیر خارجه عربستان به سفارت این کشور در مصر است که طی آن از سفیر خواسته شده که “به هر شکل ممکن” مانع روی کار آمدن اسلامگرایان در مصر شوند. متن این نامه چنین است: «بنا بر تاکید ویژه خادم حرمین شریفین، از شما می‌خواهیم که همه تلاش خود را به کار گیرید تا مانع پیروزی کاندیداهای اسلامگرا بخصوص محمد مرسی شوید. چرا که اخوان المسلمین خطر حقیقی برای ماست و مایل نیستیم که آنها به قدرت برسند زیرا در این صورت ما جایگاه خود را در رهبری جهان عربی و اسلامی از دست خواهیم داد. لذا برای تحقق این امر بر ضرورت استفاده از تمامی سازوکارهای موجود تاکید می کنیم». روابط مصر و عربستان سعودی این روزها در حال سپری کردن پرتنش‌ترین دوران خود از سال 2011 تا کنون است و این نامه به خوبی نشان می دهد که مقامات عربستانی به خوبی آگاهند اگر مصر به طور عام و اخوان به طور خاص در این کشور قدرتمند شوند و دوران بحران های پس از انقلاب را پشت سر بگذارند، می توانند جایگاه کنونی عربستان را در جهان عرب به خطر انداخته و با توجه به پتانسیل هایی که دارند باردیگر رهبری جریان های عربی را برعهده بگیرند. رقابت دو کشور بر سر رهبری جهان عرب، ‌اگرچه طی سال‌های پیش از انقلاب مصر به نوعی با به حاشیه رانده شدن مصر به فراموشی سپرده شده بود اما در شرایط فعلی شواهد حاکی از خیز بلند مصر برای دستیابی و ایفای مجدد نقش تاریخی خود دارد. نوع نگاه اخوانی ها به مسایل دینی و قرائت خاصی که آنها از اسلام دارند و‌ قرابت بیشتری که این نگاه با نوع منش نسل فعلی جوانان عرب دارد در مقابل قرائت وهابی گری باعث شده تا تمایل و گرایش مردم در جهان عرب به اخوانی ها گسترده تر شود و این خود خطری است که مقامات سعودی هم آن را احساس می کنند. همچنین نوع حکومتی که اخوانی ها در مصر پیاده می کنند می تواند تحرکات اجتماعی را در کشورهای عربی خلیج فارس بویژه عربستان بیشتر نماید.

دورنمای رخداد:

عربستان سعودی با نگرانی و وسواس بسیار روند تحولات سیاسی جاری در مصر را دنبال می‌کند و از این جهت که اخوان‌المسلمین را مهمترین رقیب خود در جهان عرب می‌داند، هیچ‌گاه خواهان به قدرت رسیدن اخوانی‌ها در مصر نیست. در این تردید نیست که عربستان سعودی از به قدرت رسیدن جماعت اخوان المسلمون در مصر نگران است. فراخوندن سفیر عربستان سعودی در قاهره که به دنبال تنش به وجود آمده در پس بازداشت الجیزاوی، وکیل مصری در فرودگاه جده روی داد، به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران بازتابی از این بیم و هراس‌ها بود. این درحالی است که سعودی‌ها هیچ‌گاه نتوانسته‌اند، در طول این مدت نگرانی خود از برگزاری انتخابات و نتایج آن را پنهان کنند و دل‌نگران آینده روابط استراتژیک ریاض و قاهره نباشند. این درحالی است که اخوان المسلمین مصر با سعودی‌ها در عربستان از حیث دیدگاه‌ها و اعتقادات مذهبی اهل تسنن تفاوت و تعارض چندانی نداشته و در موارد بسیاری بین آنها اشتراک دیدگاه نیز مشاهده می‌شود، اما عربستان سعودی، این جریان را رقیب ایدئولوژیک خود دانسته که از جایگاه مردمی مستحکم و فعالیت‌های بسیار گسترده هم اکنون در مصر و بعدها در صورت رسیدن به قدرت در منطقه ملاحظه می‌کند و این بی‌تردید ثبات و امنیت و محور ائتلاف و اتحاد هم‌پیمانان منطقه‌ای عربستان را تهدید کرده و بروز اختلاف‌ها و اعتراض‌هایی در داخل عربستان بر علیه رژیم سعودی را بی‌تردید به دنبال خواهد داشت. در مصر، مقامات سعودی با کمک به احزاب دیگر در پی این هستند تا از به قدرت رسیدن اخوان المسلمین در این کشور جلوگیری کنند. آن‌ها از این نگرانند که در صورت به قدرت رسیدن اخوان المسلیمن برای منافع و آینده عربستان خطرناک خواهد بود. سعودی‌ها همچنین از سیاست‌های خارجی اخوان المسلمین بشدت نگران هستند. در طی این مدت اخوان المسلمین با حماس روابط خوبی را برقرارکرده و روابط حسنه‌ای با ایران دارد که خشم سعودی‌ها را برانگیخته است. در همین رابطه “محمد مُرسی” نامزد جماعت اخوان المسلمین در دور دوم انتخابات ریاست جمهوری این کشور، در سخنانی درباره سیاست خارجی خود در صورت پیروزی در این انتخابات گفت که این سیاست، بر برقراری رابطه با تمام کشورها از جمله کشورهای منطقه و به ویژه “جمهوری اسلامی ایران” استوار است. مرسی همچنین تأکید کرده که روابط ایران و مصر در دوران حاکمیت سه دهه‌ای حسنی مبارک، رئیس مخلوع مصر دچار بحران و مشکل شد اما به اعتقاد وی این روابط و به ویژه روابط دیپلماتیک و استراتژیک با ایران و تمام کشورهای اسلامی در سراسر جهان باید دوباره از سرگرفته شود.