محمدرضا فرقانی
کارشناس آسیای مرکزی و سفیر پیشین
نخست وزیر هند با کوله باری از هدایای تاریخی و فرهنگی از جمله آثار ادبی هند به زبان فارسی رهسپار آسیای مرکزی شد تا روابط دهلی نو را با پنج کشور این منطقه و روسیه توسعه دهد. نارندرا مودی سفر خود را به آسیای میانه در تاریخ 15 تیر آغاز کرد و در مدت هشت روز به ترتیب از کشورهای ازبکستان، قزاقستان، روسیه ، تاجیکستان، ترکمنستان و قرقیزستان دیدن می کند. چنین سفری در تاریخ هند، پیش از این تنها توسط ‘جواهر لعل نهرو’ اولین نخست وزیر هند در ماه ژوئن 1955 صورت گرفته بود. سفر نخست وزیر هند به آسیای میانه در حالی صورت می گیرد که چین تمرکز بیشتری بر این منطقه دارد و حضور امریکا در افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی در حال کمرنگ شدن است. نوشتار زیر نگاهی به این سفر دارد.
واژگان کلیدی: سفر دوره ای نخست وزیر هند به آسیای مرکزی، سفر نخست وزیر هند به آسیای مرکزی، روابط هند با آسیای مرکزی، اهداف هند در آسیای مرکزی
اهداف سفر اخیر نخست وزیر هند به آسیای مرکزی
پس از فروپاشی شوروی سابق و با به استقلال رسیدن کشورهای آسیای مرکزی، کشور هند همواره در تلاش بوده است که با توجه به سابقه حضور فرهنگی و تاریخی که در ارتباط با شوروی و به تبع آن اشتراکات فرهنگی با کشورهای آسیای مرکزی سیاست جدید خود را در منطقه آسیای مرکزی تعریف کند. هند در تلاش است تا با حضور در منطقه ی کاملا استراتژیک و مهم آسیای مرکزی (به عنوان قلب آسیا با ویژگی های خاص خود) حضور قوی و گسترده ای داشته باشد تا در رقابت با کشورهای دیگر که سعی دارند در آسیای مرکزی حضور خود را گسترش دهند به رقابت با کشورهای مانند روسیه، چین، ایران، ترکیه و پاکستان بپردازند. از طرفی دیگر هند به دلیل رقابت سنتی با پاکستان در مناطق پیرامونی و دیگر مناطق در تلاش است تا حضور خود را در این منطقه را نیز گسترش داده و آنجا را کنترل کند. اولویت اصلی دولت هند از تلاش درمنطقه آسیای مرکزی؛ در درجه اول کنترل حضور و نفوذ پاکستان در آسیای مرکزی (آن هم به دلیل مسلمان بودن مردم این کشورها و گرایشی که پس از فروپاشی شوروی می توانستند به اسلام داشته باشند و پاکستانی ها نیزتلاش زیادی برای جلب آرای و نظرات مردم این کشورها داشته اند) است.
چند موضوع مهم دیگر نیز برای کشور هند در منطقه مهم است. بحث انرژی منطقه آسیای مرکزی و حوضه آبی دریای خزر که سرشار از منابع انرژی مانند نفت و گاز است بسیار مورد نیاز هند و رقبای دیگر مانند چین و پاکستان می باشد، به همین دلیل هند در تلاش است با حضور و گسترش خود در این منطقه از منابع سرشار از نفت و گاز منطقه بهره ای ببرد. موضوع دیگر که برای هند از اهمیت برخورداراست بحث فرهنگی می باشد . کشورهای آسیای مرکزی علاقمندی خاصی به فرهنگ هند دارند و هند نیز در تلاش است تا حضور و نفوذ خود را در منطقه داشته باشد.
نکته مهم دیگر بحث اقتصادی است. هند به دلیل اینکه یک کشور در حال رشد اقتصادی است و در دو دهه اخیر به عنوان یک قدرت اقتصادی در منطقه در حال ظهور بوده است، نیاز به بازارهای اقتصادی دارد تا روابط اقتصادی خود را با کشورهای پیرامونی از طریق سرمایه گذاری گسترش دهد. به دلیل اینکه منطقه آسیای مرکزی جمعیت و جغرافیای قابل توجهی داشته، مورد نظر کشور هند قرار گرفته است. در واقع طی دو دهه گذشته که از استقلال کشورهای آسیای مرکزی می گذرد و علی رغم تلاش های فراوان هندی ها بررسی های عملی نشان میدهد که آنها در منطقه آسیای مرکزی چندان موفق نبوده اند. به عنوان مثال در بخش اقتصادی مجموع تجارت 5 کشور آسیای مرکزی با هند کمتر از 1 میلیارد دلار بوده است( که رقم ناچیزی می باشد) در حالی که رقبای دیگر هند مانند چین با 50 میلیارد دلار تمام بازارهای آسیای مرکزی را به خود اختصاص داده، ترکیه و روسیه به عنوان دیگر رقبای هند حجم بالایی از همکاریهای اقتصادی را با کشورهای آسیای مرکزی در اختیار دارند و ایران نیز با رقمی بیش از 6 الی 7 میلیارد دلار با این کشورها همکاری داشته (که در وضعیت بسیار بهتری نسبت به هند قرار دارد) حتی پاکستان نیز جلوتر از هند قرار دارد . به همین دلیل هند تلاش های زیادی را در پیش دارد تا این وضعیت خود را جبران کند. گذشته از این موضوع ارتباطات در نگا هندی ها مهم است. هند نیاز دارد تا با کشورهای آسیای مرکزی از طریق راههای مختلف زمینی ریلی و جاده ای در ارتباط باشد تا خود را به بازارهای مختلف آسیای مرکزی برساند و از قِبَل آن با ایجاد خطوط انتقال نفت و گاز از منابع غنی نفت و گاز منطقه هم بهره مند شود.
نگاه کشورهای مختلف آسیای مرکزی به هند
در درجه اول نگاه کشورهای آسیای مرکزی به هند یک نگاه اقتصادی است. همه این کشورها به روابط اقتصادی با هند نیاز دارند و قبل از هر چیزی تمایل دارند تا از سرمایه ها و قدرت فایننس شرکت های هندی در پروژه های خود بهره مند شوند. در این بین تاجیکستان در بین کشورهای آسیای مرکزی گوی سبقت را ربوده و دولت هند پروژه هایی را در این کشور مانند بازسازی فرودگاه عینی داشته و هندی ها برنامه هایی چون پروژه مربوط به هتل برای گسترش صنعت توریسم در تاجیکستان ، همچنین در صنعت دارو را اجرا کرده اند. بعد از تاجیکستان کشورهای ازبکستان و قزاقستان قرار دارند که توانسته اند در پروژه های نه چندان مهمی توجه هندی را به خود جلب کنند مخصوصا ازبکستان در زمینه گردشگری با هند روابط قابل توجهی را ایجاد کرده است.
فرصت ها و تهدیدهای روابط هند با کشورهای آسیای مرکزی برای سیاستهای خارجی جمهوری اسلامی ایران
تقریبا حضور هند در آسیای مرکزی چالشی با منافع جهوری اسلامی ندارد. به همین جهت هند از یک همکاری و دیدگاه واحدی در ارتباط با گسترش روابط اقتصادی و تجاری با کشورهای آسیای مرکزی برخوردار است. به همین دلیل هند با سرمایه گذاری در بندر چابهار در تلاش است تا از کریدور شمال-جنوب برای دسترسی به بازارهای کشورهای آسیای مرکزی بهره مند شود. هند در کنار ایران عضو کریدور شمال-جنوب است و در ارتباط با خطوط لوله انرژی نیز علی رغم اینکه بحث خط تاپی بین ترکمستان، افغانستان، پاکستان و هند مطرح است. اما به دلیل رقابتهای شدید هند با پاکستان این کشور چندان بر خط تاپی تمایلی ندارد. اگر چه حضور دارد اما بیشتر متوجه همکاری با جمهوری اسلامی ایران است، به همین دلیل هند در کنار جمهوری اسلامی برای حضور در آسیای مرکزی در تلاش می کند.
