امکان سنجی پیوندهای عربستان و ترکیه در شکل دهی به ائتلاف جدید منطقه ای

کامران کرمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

سفر امیر سلمان بن عبدالعزیز ولیعهد و وزیر دفاع عربستان سعودی به جمهوری ترکیه در بحبوحه تحولات خاورمیانه حاوی پیام هایی است که می تواند بر گسترش روابط صنعتی –دفاعی دو کشور، بحران سوریه و شکل دهی به یک محور جدید ائتلافی بعد از تحولات جهان عرب برای مهار ایران و قدرت گیری اخوان المسلمین در منطقه تأثیرگذار باشد. انعقاد توافق نامه همکاری صنعتی- دفاعی میان عربستان و ترکیه، رایزنی در مورد تحولات منطقه بخصوص سوریه از مهمترین اهداف امیر سلمان در سفر به ترکیه است که پیشینه این چنین سفرهایی در گذشته نیز بوده و ملک عبدالله در سال های 2006 و 2007 به ترکیه سفر نمود و متقابلاً مقامات ترک نیز  در قالب های متفاوت به عربستان سفر کرده و به رایزنی در خصوص روابط رو به گسترش پرداخته بودند. از اینرو گسترش روابط دو دولت در سال های اخیر می تواند نشانه ای از این باشد که بخصوص سعودی ها در این میان قصد دارند تا با نزدیکی به ترکیه و در راستای موازنه سازی های منطقه ای خود، محور جدیدی را شکل دهند که هدف آن ایجاد توازن در برخورد با ایران و مهار تفکر رو به گسترش اخوانی مصر باشد. حال در این میان مقامات ترکیه تا چه میزان با این گزاره ها موافق بوده و سعی در شکل دادن به یک ائتلاف جدید بخصوص در حل بحران سوریه داشته باشند، مطلبی است که در این نوشتار تلاش می گردد تا با امکان سنجی متغیرهای دخیل بدان پاسخ داده شود.

واژگان کلیدی: عربستان- ترکیه، روابط روبه گسترش، همکاری صنعتی- دفاعی، سوریه، محور ائتلافی

تحلیل رخداد

روابط ترکیه و عربستان در سال های اخیر بسیار رو به گسترش بوده که خود را بیشتر به شکل تبادلات اقتصادی نشان داده است. روابطی که از یک دهه اخیر و بخصوص از سال 2005 با روی کارآمدن ملک عبدالله شتاب بیشتری به خود گرفته است. در زیر ضمن اشاره به این روابط رو به رشد، به تحلیل سفر امیر سلمان ولیعهد عربستان در این چارچوب می پردازیم.

تفاهم نامه صنعتی- دفاعی

رشد مبادلات اقتصادی عربستان و ترکیه در چند سال اخیر حجم قابل توجهی را به خود اختصاص داده است و این امر نشانگر روابط رو به پیشرفت و گسترش مبادلات و مراودات اقتصادی می باشد. در واقع مراودات تجاری دو کشور امروز به مرز 8 میلیارد دلار در سال رسیده است. همچنین تعداد شرکت های عربستانی ای که در بخش های مختلف ترکیه سرمایه گذاری کرده اند، 350 شرکت بوده که با خود 1.6 میلیارد دلار سرمایه به ترکیه آورده اند. این رقم برای شرکت های ترکی فعال در عربستان 938 میلیون دلار بوده است. با این چشم انداز روبه پیشرفت می توان گفت که قطعاً ترکیه تلاش خواهد کرد تا حجم بیشتری از مراودات اقتصادی و تبادلات صنعتی را در برخورد با عربستان در پیش بگیرد.

از سوی دیگر و در امور دفاعی هم باید گفت که عربستان چند سالی است که حجم واردات نظامی خود را به رقم بالایی رسانده است که کشورهایی چون آمریکا، انگلیس، آلمان، چین و ترکیه از اصلی ترین کشورهایی هستند که جزو صادرکنندگان تسلیحات به عربستان می باشند. در همین ارتباط هفته پیش رئیس ستاد مشترک ارتش عربستان در دیداری که با عبدالله گل صورت داد، در خصوص مذاکره برای خرید تسلیحاتی دو میلیارد دلاری از ترکیه به رایزنی با مقامات ترک پرداخت. مقامات عربستان علاقه مند به خرید هواپیماهای جاسوسی بدون سرنشین ساخت ترکیه موسوم به «آنکا» و همچنین تانک های رزمی «آلتای» این کشور هستند. هدف ترکیه نیز گسترش صنایع نظامی خود تا سال 2016 است و قصد دارد که صادرات تسلیحاتی خود را به رقم دو میلیارد دلار در سال افزایش دهد.

سوریه

سفر امیر سلمان بن عبدالعزیز، ولیعهد عربستان که سه شنبه 21 می صورت گرفت، از بعد منطقه ای هم حائز اهمیت فراوان است. چگونگی حل بحران سیاسی سوریه و چگونگی ایجاد هم پیمانی جدید میان دو کشور در روند موازنه سازی منطقه ای. در واقع ولیعهد عربستان در تلاش است تا اولاً بر سر پرونده سوریه مذاکرات مفصلی را با طرف ترکی انجام دهد و درباره حضور مخالفان سوری در خاک خود با ترک ها به رایزنی بنشیند. شاهد مدعایی که می توان مطرح نمود این است که در ارتباط با تقویت جبهه مخالفان باید گفت که عربستان مدتی پیش پذیرای جورج صبرا رئیس ائتلاف مخالفان سوری بود. مقام های عربستانی به آنها وعده دادند در صورتی که موفق شوند دیگر اعضای مخالف را برای مذاکره با حکومت سوریه و قطع همکاری با گروههای جهادی مرتبط با القاعده راضی کنند، حمایت مالی و دیپلماتیک از آنها بعمل خواهند آورد. سعودی ها همچنین موفق شدند تا معاذ الخطیب رئیس سابق ائتلاف مخالفان سوری را راضی کنند تا نقشی مهم در وحدت بخشیدن میان مخالفان اسد بازی کند و این نکته را گوشزد نمایند که می بایستی مذاکره با دولت سوریه را بر اساس طرح هایی که در ماه های اخیر مطرح گردیده است را در دستور کار خود قرار دهند.

دوم اینکه مقامات ریاض و در رآس آنها ولیعهد عربستان در تلاش اند تا زمینه های لازم برای شکل دهی به کنفرانس های مختلفی که قرار است درباره سوریه برگزار شود، را فراهم نمایند.

سوم اینکه ولیعهد عربستان در آنکارا قصد دارد درباره گروههای جهادی و چگونگی قطع کمک به آنها و همچنین نقش ترکیه در باز گذاشتن مرزهایش برای ورود افراد مسلح از خاک ترکیه به سوریه به ویژه شهروندان عربستانی با ترک ها به مذاکره بنشیند. در واقع این نگرانی جدی ایست که مقام های عربستانی نسبت به تسلط جریان های جهادی و تکفیری وابسته به القاعده در سوریه دارند. چرا که بیم آن دارند که تجربه افغانستان و عراق در سوریه مجدداً تکرار شود. شاهد مدعا آنکه چند روز پیش ملک عبدالله پادشاه عربستان نیز خواستار توقف پیوستن جوانان به گروه های جهادی شده بود و از اینکه این گروهها جوانان سعودی را اغوا می کنند، اظهار تاسف و نگرانی نموده بود.

چگونگی رسیدن به یک توافق میان مقامات سعودی و ترک حایز اهمیت فراوان است، بخصوص برای جریان ها و گروه های سیاسی و نظامی در خارج و داخل سوریه که منتظر نتایج این دیدارها هستند. چرا که رسیدن به یک توافق بر مواضع موجود و همچنین آینده تحولات سوریه تأثیر خواهد گذاشت.

شکل دهی به ائتلاف منطقه ای

خیزش های جهان عرب منجر به همکاری های بیشتر بین عربستان و ترکیه به عنوان دو کشور مهم و باثبات در منطقه خاورمیانه شده است. ریاض و آنکارا همکاری در شماری از موارد را شروع نموده اند و جهت گیری سیاسی پراگماتیک و نهادینه را توسعه داده اند. گسترش مبادلات اقتصادی و همکاری های نظامی – دفاعی منجر گردیده تا دو کشور در مسائل سیاسی و امنیتی نیز به افزایش همکاری‌ها علاقه نشان دهند که تحولات منطقه ای و در رأس آن بحران سوریه نمود اصلی این همکاری‌ها است و نشان می‌دهد طرفین سطح همکاری‌ها را تا حد زیادی افزایش داده‌اند و در بحران سوریه مواضعی نزدیک به یکدیگر اتخاذ نموده اند. نکته قابل توجه در این است که در نگاه اغلب تحلیلگران خاورمیانه، یکی از اهداف اصلی عربستان در بحران سوریه، تضعیف جمهوری اسلامی ایران و محور مقاومت در منطقه است که با همراهی ترکیه و قطر به عنوان حامیان مخالفین نظام سیاسی سوریه، اصلی ترین بازیگران منطقه ای دخیل در بحران می باشند که علیه دولت سوریه متحد استراتژیک ایران وارد عمل شده‌اند.

از سوی دیگر شکل دهی به ائتلاف منطقه ای با ترکیه برای عربستان از اهمیت فراوان دیگری برخوردار است. عربستان به عنوان یک بازیگر موازنه گر همواره در رفتار سیاست خارجی خود نشان داده است که در یک بازی توازن ساز با همسایگان قدرتمند خود می باشد. ظهور مجدد مصر با فرمت اخوانی و شعله ور شدن محور اخوانی در منطقه یکی از نگرانی های جدی عربستان می باشد که سعی دارد تا با نزدیکی به ترکیه ضمن شکل دادن به روابط حسنه، تهدید امنیتی ترکیه را که آن هم متمایل به اخوان است را تعدیل نماید و در پیوند با ترکیه وارد یک بازی موازنه با مصر گردد. در واقع عربستان پس از مهار خیزش های جهان عرب در داخل سرزمین خود، وارد بازی سوریه گردید تا با تضعیف دولت سوریه، متحد بالقوه ایران را مهار نماید و پس از آن تهدید محور اخوان المسلمین برنامه بعدی است که در پیوند با ترکیه به عنوان یکی از حلقه های این محور، موازنه لازم را در این خصوص انجام دهد.

دورنمای رخداد

روابط عربستان با ترکیه از فعالیت‌های تجاری به مرور به روابطی سیاسی و استراتژیک گسترش یافته است که دیدارهای دو طرفه پادشاه عربستان از آنکار و عبدالله گل و رجب طیب اردوغان از ریاض طی سال‌های 2006، 2007 و 2010 و 2012 نشان از روابط رو به گسترش می باشد. امضای قرارداد برای توسعه همکاری‌های راهبردی به ویژه در زمینه امنیت خلیج فارس، نمونه‌ای از این توافقات برای ورود به همکاری‌های راهبردی است. تحلیلگران سیاسی معتقدند که ترکیه تمایل دارد که از مواضع عربستان که مواضعش توانسته رضایت امریکا و روسیه را به دنبال داشته باشد، حمایت کند. فرصتی که به موجب آن آنکارا می تواند خود را از هم پیمانی سلبی ای که با قطر داشته است، دور نماید و در یک رویکرد کلانتر به بازی بپردازد. مساله ای که برای سعودی ها نیز اهمیت فراوان دارد و می تواند باعث آسودگی خاطر عربستانی ها گردد که از قدرت گرفتن اخوانی ها در سوریه و رسیدنشان به قدرت نگران اند. از سوی دیگر موضوع ایران و حمایت های جمهوری اسلامی ایران از سوریه یکی دیگر از نگرانی های دو دولت عربستان و ترکیه است. ترکیه و عربستان هر دو از نقش ایران در تقویت نظام سوریه به شدت ناخرسند و نگرانند و معتقداند اگر حمایت های منطقه ای ایران از بشار اسد نبود، روند گسترش بحران و فرسایشی شدن آن به درازا نمی کشید. موازی با نقش عربستان در وحدت بخشیدن به مخالفان سوری برای پذیرش راه حل سیاسی، نقش ترکیه به عنوان یکی از مهم ترین بازیگران پرونده سوریه نیز مهم است. این دو کشور بازیگرانی هستند که واشنگتن بر روی آنها برای بستن پرونده سوریه در نزدیک ترین زمان ممکن حساب باز کرده است. برای مخالفان سوری نیز این سفر حایز اهمیت فراوان است و در واقع انتظار دارند که دیدار امیر سلمان با اردوغان ابتدای تحولات جدید در حل بحران سوریه باشد و باعث شود تا مخالفان بر سر یک هدف به وحدت موضع برسند. چنانچه سفر سلمان بن عبدالعزیز حاوی دستاوردهای لازم باشد، انتظار می رود تعداد بازیگرانی که در بحران سوریه مداخله نموده اند تا حدودی کاهش یابد که این مسأله می تواند در نهایت به سود مخالفان اسد باشد. چرا که در آن موقع تصمیم گیرندگان در جبهه مخالفان منطقه ای به ترکیه و عربستان محدود خواهد شد. امری که تحقق آن منوط به رسیدن به توافقات لازم در آنکاراست که به نوعی آینده ائتلاف عربستان و ترکیه از حیث شکل دهی به یک محور جدید منطقه ای را تعیین خواهد کرد.