ازبکستان؛ مقصد بعدی تجهیزات نظامی آمریکایی

معصومه طالبی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رویداد

مدتی است که ایالات متحده آمریکا اعلام کرده است که قصد دارد مأموریت نظامی خود در افغانستان را تا سال 2014 به پایان برساند تا بر روی آموزش نظامیان افغان و ارائه کمک‌ها به آنان متمرکز شود. به نظر می رسد با نزدیک شدن به زمان خروج بخش اعظم نیروهای آمریکایی از افغانستان که برنامه‌ریزی شده است، آمریکا در نظر دارد تا بخشی از تجهیزات فنی مورد استفاده در افغانستان را به جمهوری‌های سابق اتحاد جماهیر شوروی در منطقه آسیای مرکزی منتقل کند و مدتی است که نظامیان آمریکایی در حال انجام مذاکرات با کشورهایی چون تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان در این رابطه هستند. از میان کشورهای برشمرده، ازبکستان دارای امتیازاتی است که این کشور را برای آمریکا در این زمینه قابل توجه نموده است و براین اساس است که برخی این پیش بینی را دارند که ازبکستان مقصد بعدی تجهیزات نظامی آمریکایی است که این عمل از دلایل سیاسی، نظامی و اقتصادی مربوط به افغانستان نشات می گیرد. این نوشته در نظر دارد  تا علل اهمیت ازبکستان را برای این موضوع برشمرد.

واژگان کلیدی: آمریکا، ازبکستان، تجهیزات نظامی، پایگاه نظامی

تحلیل رویداد

در دهه ی اخیر به دلایل چندی سیاستمداران آمریکایی علاقمند به پیگیری اهداف امنیتی خود با ازبکستان شده اند. ازبکستان نیز مدتهاست که مشتاق به همکاری امنیتی با این کشور بوده است؛ بنابراین به فراهم نمودن زمینه های خروج بن لادن از افغانستان کمک کرد. بر این اساس وزارت دفاع ایالات متحده بر این باور است که ازبکستان می بایست نقش کلانی را در استراتژی آمریکا در منطقه داشته باشد. ازبک ها نیز خواستار در اختیار  داشتن تجهیزات نظامی بیشتر در آسیای مرکزی و به تبع آن فاصله گرفتن از روسیه هستند. در واقع حمله آمریکا به افغانستان فرصت های جدیدی را برای همکاری بیشتر ازبکستان با آمریکا فراهم آورد. هرچند که برای ایالات متحده نیز فرصت های جدیدی را به منظور تحت فشار قرار دادن ازبکستان برای اصلاحات سیاسی و اقتصادی را فراهم نمود. [1]

با شروع قرن بیست و یکم که تهاجم غرب به افغانستان کلید خورد، فرآیندی آغاز شد که در آن ازبکستان می توانست همسایه بسیار تاثیرگذار و با روابط سازنده ای برای افغانستان باشد؛ چه آنکه این کشور در منطقه ی با اهمیتی مانند آسیای میانه واقع است و حلقه اتصال افغانستان با روسیه و کشورهای شرق اروپا محسوب می شود. بدین ترتیب روابط دوجانبه و دوستانه ایالات متحده آمریکا با ازبکستان با بیانیه همکاری استراتژیکی که در مارس 2002 امضا شد حالت رسمی به خود گرفت. در سالهای اخیر نیز این روابط دوجانبه تقویت شده است. امروزه روابط امریکا – ازبکستان سطح گسترده ای از مسائل را در بر می گیرد و در حال توسعه به سمت امنیت منطقه ای، مبارزه علیه تهدیدات مرزی، تعمیق  مذاکرات اقتصادی و سیاسی است. واشنگتن و تاشکند با همکاری هم اقدامات مفید و موثری را با هدف کمک به احیای سیاسی و اقتصادی افغانستان انجام داده اند. همچنین کمک های آمریکا به ازبکستان، به منظور جلب نظر مقامات تاشکند به همکاری بیشتر با واشنگتن در زمینه ترانزیت محموله‌های مورد نیاز نیروهای ناتو و نیروهای آمریکایی مستقر در افغانستان، از قلمرو ازبکستان صورت می‌گرفت. در پی گفتگوهای مقامات ناتو با ازبکستان در بهار 2008 که به امضای سندی از سوی ازبکستان در جریان نشست اوت 2008 ناتو در بخارست منجر گردید، ازبکستان موافقت کرد تا شبکه حمل و نقل زمینی و هوایی خود را برای  ارسال تدارکات غیرنظامی به افغانستان در اختیار ناتو قرار دهد و جالب اینکه ازبکستان این سند را بدون مشورت با شرکای خود در پیمان امنیت دسته جمعی صورت داد. در تبصره 7076 قانون برنامه های وزارت خارجه امریکا در بخش عملیات خارجی در سال 2009 مربوط به ازبکستان آمده است که می توان برای انتقال سلاح با توجه به ماده فوق تنها در صورتی که ازبکستان واجد شرایط زیر باشد، اقدام کرد. که این شرایط عبارتند از: دستیابی تاشکند به پیشرفت قابل توجه و پایدار در حوزه های مختلف از جمله احترام به حقوق بشر، تبدیل نظام سیاسی این کشور به یک نظام چند حزبی واقعی، انتخابات آزاد و عادلانه، ازادی بیان و آزادی فعالیت رسانه های مستقل. حال اینکه ازبکستان تا چه اندازه توانسته است که چنین شرایطی را محقق نماید سوالی است که جای بحث بسیار دارد.

همانگونه که ذکر شد علل متعددی برای اهمیت ازبکستان برای ایالات متحده آمریکا وجود دارد که خود شامل دلایل سیاسی، اقتصادی، نظامی و امنیتی می شود و از مهمترین آنها اقتصادی و مساله مربوط به تامین انرژی جهانی است. طبیعی است که با كاهش ‌منابع ‌معدنی ‌در ‌سراسر ‌جهان، ناخود آگاه ‌منطقه ‌آسیای‌‌مرکزی ‌با ‌موقعیت ‌جغرافیایی ‌سودمند ‌خود ‌به ‌یکی ‌از ‌مهمترین ‌مناطق ‌جهان ‌در ‌بعد ‌ژئوپلتیکی ‌تبدیل ‌می‌گردد. ‌نفت ‌و ‌گاز، ‌ذخایر ‌اورانیوم، ‌طلا ‌و ‌فلزات ‌كمياب‌ و ‌منابع ‌معدنی ‌دیگر، شرايط مناسب ‌برای ‌ارتباطات در این منطقه، ‌همگی ‌توجه ‌دولت‌ها، ‌ائتلاف‌ها ‌و ‌سازمان‌های ‌زیادی ‌را ‌به ‌خود ‌جلب ‌می‌کنند. در این میان منطقه آسياي مرکزي و قفقاز پس از استقلال بدليل ذخاير ارزشمند انرژيهاي فسيلي مورد توجه قرار گرفتند و به موازات افزايش تنش و بحران در خاورميانه و اخيراً در آمريکاي لاتين و معارضه طلبي کشورهاي داراي انرژي، ارزش و اهميت آن بعنوان يک منبع با اهميت براي غرب دوچندان شده است. به طور کلی مجموع ذخاير نفتي تائيد شده براي کشورهاي آسياي مرکزي(بنابر اقوال مختلف) از 15 تا 31 ميليارد بشکه نفت و ذخاير گازي نيز از 230 تا 360 تريليون متر مکعب مي باشد که اين حجم از ذخاير بطور تقريبي 2/7% ذخاير نفتي دنيا و 7% ذخاير گازي را شامل مي شود». در این میان نکته قابل توجه این است که تنها ذخاير گازي ازبکستان را بين 70 تا 150 تريليون متر مکعب گاز ذکر کرده اند. از طرفی نیز  ‌اجرای ‌طرح‌های ‌جدید ترانزيتي ‌بین ‌اروپا ‌و ‌آسیا، ‌بیش ‌از ‌پیش ‌نقش و موقعیت‌آسیای ‌مرکزی ‌را ‌به ‌عنوان واسطه ای  ‌بین ‌دو ‌بخش مهم جهان برجسته می نماید.

لازم به ذکر است که اهمیت کشورهای منطقه آسیای میانه برای کشوری چون  ایالات متحده آمریکا فقط به داشتن منابع انرژی نیست. مطابق پیش بینی نیروهای امنیتی آمریکا، در 25 سال اول قرن بیست و یکم، چین یکی از کشورهای مخالف استراتژیک برای آمریکا به جای اتحاد جماهیر شوروی سابق خواهد بود. بدین ترتیب ایجاد پایگاه های آسیایی در قرقیزستان، ازبکستان و افغانستان به واشنگتن اجازه می دهند که، موقعیت منطقه خود گردان “سین تزیان اویگورسک” چین را کنترل کرده و در صورت لزوم آنرا تصرف کنند و این دلیلی است که بیش از پیش  اهمیت کشورهای آسیای مرکزی را برای غرب، افزون تر نموده است.

همچنین نباید فراموش کرد که در یکی دو دهه اخیر، کشورهای آسیای مرکزی نیز پس از استقلال به اشکال مختلفی علاقمندی خود را برای ایجاد ارتباطات گسترده با غرب نشان داده اند. در این میان، ازبکستان از زمان استقلال خود در سال 1992 تاکنون کوشش های فراوانی به کار برده تا بتواند به یکی از کشورهای قدرتمند و تاثیرگذار در منطقه تبدیل شود. مهمترین مساله ازبکستان طی سالهای استقلال این کشور به مسائل امنیتی و بین المللی گره خورده است. روسای جمهور این کشور طی سالهای متمادی سعی بر این داشتند تا با فراهم آوردن یک محیط سیاسی فعال و مستقل این کشور را از گزند دخالت های بیگانه در امان قرار بدهند. با این حال ازبکستان کشوری است که بیش از کشورهای دیگر توانسته است نظر و توجه کشورهای غربی را به خود جلب کند و بیشتر از کشورهای دیگر منطقه توانسته است اعتماد به نفس و استقلال خود از روسیه را نشان دهد. این کشور پس از خروج از پیمان امنیت جمعی و همکاری با روسیه، به اتحادیه گوام پیوست و همواره جهت گیری های غربی را در دستور کار خود قرار داد تا از جاه طلبی های روسیه در امان بماند. در واقع ازبکستان یکی از کشورهای تاثیرگذار منطقه آسیای مرکزی است که سالهای متمادی تلاش کرده است تا با اتخاذ چشم اندازی جامع و قوی، پیشرفت های مدنی، اقتصادی و امنیتی و همچنین گسترش روابط خود با آمریکا، به بازیگر اصلی و قدرتمند منطقه تبدیل شود.

در حالت کلی، ازبکستان اهمیت بالایی را برای روابط تجاری و اقتصادی خود با آمریکا قائل است چرا که در قرن بیست و یکم ایالات متحده آمریکا یکی از ده متحد اصلی ازبکستان به شمار می رود. یکی از ابعاد اولویت بخشی به این روابط، همکاری در زمینه امنیت مرزهاست که تمرکز اصلی این همکاری در حوزه توسعه روابط به منظور پیشگیری از مبادلات و قاچاق مواد مخدر و مواد مربوط به رادیو اکتیو است. در طی سالهای اخیر همواره شاهد روند رو به رشدی در روابط ازبکستان با آمریکا و به طور کلی غرب بوده ایم. اکنون نیز شاهد دور جدی همکاری ها میان آمریکا و ازبکستان هستیم. واضح است که همکاری با تاشکند امکانات زیادی را در اختیار ارتش آمریکا قرار داده تا با ادامه تدارکات و پشتیبانی نیروهای ناتو و ائتلاف در افغانستان بکند. غرب به اربکستان به عنوان یک متحد استراتژیک نگاه می کند که می تواند در مقابل نفوذ روسیه در این منطقه از خود مقاومت نشان دهد که با موفقیت کامل ازبکستان روبه رو شده است. از طرفی ازبکستان نیز به دلیل مشکلات داخلی و دغدغه های امنیتی و به منظور تامین منافع خود در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی همواره از استراتژی اتحاد و ائتلاف برای بیشینه کردن منافع خود استقبال کرده است. ازبکستان از زمان استقلال تاکنون کوشش های فراوانی به کار برده تا بتواند به یکی از کشورهای قدرتمند و تاثیرگذار در منطقه تبدیل شود و تلاش می کند تا با درک موقعیت و حرکت در فضای اختلافات بین روسیه و غرب از این فضاها در جهت تامین منافع خود بهره برداری نماید

از دلایل دیگر اهمیت ازبکستان همین بس که نزدیکی تاشکند به افغانستان و روابط این کشور با دولت کابل، اهمیت نقش این کشور را در آینده افغانستان و به ویژه در دوره بعد از سال  2014 بیشتر نمایان می سازد. در حال حاضر، آمریکا به طور رسمی و غیررسمی، علاوه بر مسیرهای جادّه‌ای و ریلی، از چند پایگاه هوایی ازبکستان از جمله خان آباد و جیزّخ نیز برای ترانزیت محموله‌های نظامی و غیرنظامی مورد نیاز خود به افغانستان استفاده می‌کند با توجه به نقش کلیدی ازبکستان در تدارکات نیروهای ناتو و آمریکا در افغانستان، کارشناسان این احتمال را قوی می دانند که ازبکستان پایگاه نظامی قارشی خان آباد را در اختیار نظامیان امریکایی قرار دهد و به متحد این کشور تبدیل شود. همچنین سلاح هایی که به نظر می رسد امکان تحویل آنان از سوی امریکا به ازبکستان وجود دارد، شامل سلاحهایی است که از افغانستان خارج می شوند و ازبکستان را به پایگاه نظامی آمریکا در آسیای مرکزی تبدیل می کنند. بر اساس توافقات دو طرف، ازبکستان بخش اعظم تجهیزات نظامی آمریکا در افغانستان را بعد از خروج نظامیانش از این کشور بدست خواهد آورد.

دورنمای رویداد

روابط نزدیک رهبران ازبکستان با چهره های عمده سیاسی در افغانستان یک امر دیرینه و خدشه ناپذیر است و دیدگاه و نگرش آنها در رابطه با وضعیت و آینده افغانستان بسیار دورنگرانه است که زمینه های همکاری این کشور با نیروهای ناتو را در افغاانستان فراهم نموده است. همچنین کارشناسان، استقرار نیروهای نظامی ناتو و آمریکا در پایگاههای نظامی ازبکستان را برای کنترل فعالیت های موشکی چین، کاهش نفوذ روسیه در آسیای میانه و در نهایت آماده سازی زنجیره ای از پایگاه های نظامی در منطقه بسیار با اهمیت می دانند. در سال های اخیر ازبکستان در شرایطی است که می تواند میان ابرقدرت هایی چون روسیه و آمریکا برای بدست آوردن امتیازات بیشتر مانور دهد؛ ازبکستان همواره به این امر واقف بوده که با بدست آوردن قدرت مانور در مقابل روسیه و سایر قدرت های جهانی می تواند ضمن حفظ استقلال بدست آمده پس از فروپاشی شوروی، آینده سیاسی خود را نیز در مطلوب ترین حالت ممکن، رقم بزند و با اتخاذ سیاست خارجی مشخص تر وارد مرحله جدیدی از حبات سیاسی خود شود.