گفتگو با دکتر سید جلال دهقانی فیروزآبادی، استاد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی  و رئیس کرسی نظریه پردازی علوم سیاسی و روابط بین الملل. ایشان مولف بیش از ده جلد کتاب و 60 مقاله متعدد در حوزه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و نظریه های روابط بین الملل است که اخیراً در حال پردازش نظریه اسلامی روابط بین الملل می باشند.

کامران کرمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

به عنوان سوال اول بفرمایید که سیاست خارجی کشورها در تحولات جهانی در چه وضعیتی قرار دارد و نیازمند چه شرایطی است؟

سیاست خارجی به‌عنوان یک استراتژی از پیش طراحی شده توسط تصمیم گیرندگان در قبال محیط و بازیگران بین المللی در جهت تامین اهداف و آماج مختلف در چاچوب منافع ملی، یکی از مهمترین ساحت های حیات ملت ها و کشورهاست. چون سیاست خارجی به این معنا با حیات و بقای کشورها و ملت ها ارتباط پیدا می کند. بنابراین سیاست خارجی در شرایط متحول بین المللی و در عصر جهانی شدن که تعاملات کشورها به لحاظ کمی و کیفی گسترش پیدا کرده حائز اهمیت بسیار است. از این رو جهانی شدن به هیچ وجه به معنای کم اهمیت شدن سیاست خارجی نیست، بلکه بر عکس جهانی شدن مستلزم تدوین و اعمال سیاست خارجی بر اساس شرایط متغیر بین المللی است. چون جهانی شدن هم  موضوعات سیاست خارجی را گسترش داده و هم ابعاد تعامل بین بازیگران بین المللی گسترش پیدا کرده است. همچنین جهانی شدن باعث شده  است تا تحولات بین المللی و خارجی نسبت به گذشته تأثیر بیشتری بر رفتار و تصمیمات کشورها بگذارند. از طرف دیگر تحولات بین المللی بر سیاست داخلی کشورها هم تأثیرگذار است که آن تحولات داخلی نیز به نوبه خود سیاست خارجی کشورها را تحت تأثیر خود قرار می دهد. می توان گفت که جهانی شدن باعث تغییر و تحول در موضوعات و اولویت های سیاست خارجی شده است. به گونه ای که خیلی از موضوعات و مسائلی که در گذشته ممکن بود در چارچوب سیاست خارجی پی گیری نشود، امروزه در دستور کار سیاست خارجی قرار گرفته اند. همچنین با توجه به اینکه بازیگران جدیدی در عرصه بین المللی ظهور کرده اند، سیاست خارجی محدود به تصمیمات و کنش های کشور نسبت به دولت ها نیست، بلکه بخشی از سیاست خارجی معطوف به بازیگران غیردولتی است و این سیاستگزاری و اجرای سیاست خارجی را پیچیده تر و دشوارتر می کند.

با توجه به این وضعیت پیچیده موفقیت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران برای رسیدن به وضعیت مطلوب، در گرو چه شرایطی است؟

در شرایط فعلی سیاست خارجی ایران می باید مبتنی بر درک و شناخت منطبق بر واقعیت های شرایط جدید باشد. چون شرایط نوین که متأثر از جهانی شدن است با شرایط قبل متفاوت است و باید متناسب با این شرایط، سیاست خارجی را تدوین و اجرا نمود. زیرا سیاست خارجی در چارچوب ابزارها و سازوکارهای سنتی جوابگو نمی باشد، و  باید با توجه به شرایط جدید بازتعریف کرده و از ابزارهای نوینی در سیاست خارجی استفاده نمود. از جمله سیاست خارجی در حوزه وزارت خارجه و دیپلماسی سنتی محدود نمی شود، بسیاری از اهداف و آرمانها خارج از سازمان های رسمی پیگیری می شود. همچنین سیاست خارجی در شرایط جدید مستلزم درک و شناخت روندهای نوین بین المللی است که در حال تکوین است. در این شرایط سیاست خارجی فعال و کنش مند در منطقه پیرامونی خود داشته باشیم. اگر می خواهیم که در حوزه های پیرامونی قدرت اول باشیم، سیاست خارجی حداقل باید کنش گرا باشد. سیاست خارجی کنش پذیر مناسب جمهوری اسلامی ایران نیست. هم به لحاظ موقعیت جغرافیایی که ایران را در زمره کشورهای بین المللی قرار میدهد و هم از نظر فرهنگی و ایدئولوژیک. ایدئولوژی جمهوری اسلامی ایران که اسلام است، ایدئولوژی جهان شمول و جهان گراست. در همین راستا سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، به عنوان کشوری که در صدد دست‌یابی به جایگاه اول منطقه‌ای در عرصه‌های اقتصادی، علمی و فن‌آوری در یک افق بیست ساله است، ضرورتاً نیازمند طراحی و تدوین یک سیاست خارجی منسجم با رویکرد هویت اسلامی- انقلابی، الهام بخش و توسعه‌ گرا و بر اساس تعامل سازنده با محیط خود است. تحولات اخیر خاورمیانه مستلزم نقش آفرینی فعال ایران در منطقه است. بی تردید تحولات اخیر و بیداری اسلامی تحت تأثیر انقلاب اسلامی بوده است. بنابراین ما نیازمند اعمال سیاست خارجی فعال هستیم که از تأثیرگذاری انقلاب اسلامی در راستای الهام بخشی عمل کرده و بتواند تحولات منطقه را به گونه ای شکل دهد که در راستای تحقق منافع ملی جمهوری اسلامی ایران باشد.

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تحت تأثیر چه عوامل و فاکتورهایی قرار دارد؟

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز مانند سایر کشورها تحت تأثیر عوامل و متغیرهایی در سه سطح داخلی، خارجی و فردی قرار دارد. علی‏رغم دیدگاه‏های مختلف در خصوص عوامل تعیین‏کننده سیاست خارجی به‏طور کلی و سیاست خارجی جمهوری‏ اسلامی ایران به‏طور خاص، امروزه تقریبا نوعی اجماع و اتفاق نظر درباره نقش ویژگی‏ها و متغیرهای جامعه داخلی در شکل دهی به سیاست خارجی وجود دارد. بر این اساس، برای‏ درک و فهم ماهیت و رفتار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، شناخت و تعیین‏ خصوصیات ملی و جامعه ایران لازم و ضروری است. منابع ملی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تمامی ویژگی‏ها و خصوصیات‏ غیرحکومتی جامعه، ملت و کشور ایران را دربر می‏گیرد. سیاست خارجی ایران، مانند هر پدیده و فرآیند سیاسی دیگر در خلاء شکل نمی‏گیرد، بلکه معلول بستر، بافت و شرایط اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی و اقتصادی خاص این کشور می‏باشد. متغیرهای ملی و اجتماعی تأثیرگذار بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی را می‏توان در قالب عوامل و عناصر فرهنگی، تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی تقسیم‏بندی و بررسی کرد. با تجزیه و تحلیل عناصر و عوامل فرهنگی، تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی آشکار می گردد که این متغیرهای داخلی ایران نقش و تأثیری تعیین‏کننده‏ای در سیاستگذاری، تصمیم‏گیری و رفتار سیاست خارجی جمهوری‏ اسلامی ایفا می‏کنند. لذا علی‏رغم تغییر در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ناشی از دگرگونی و تحولات جهانی و منطقه‏ای، این دسته از عناصر و ویژگی‏های ملی ایران، موجب‏ تداوم و استمرار آن می‏گردند. بنابراین و برخلاف بعضی از تحلیل‏ها و ارزیابی‏ها از عوامل تعیین‏کننده سیاست خارجی‏ جمهوری اسلامی که آن را در ایدئولوژی یا موقعیت ژئوپلیتیک ایران محدود و محصور می‏کنند، باید اذعان داشت که عوامل فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و اقتصادی نیز نقش بسیار مهم ایفا می‏نمایند. در حقیقت، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز مانند هر کشور دیگری چند عاملی و چند متغیره می‏باشد. بعضی از این عناصر موجب تداوم و برخی دیگر باعث تغییر رفتار و سیاست خارجی ایران می‏شوند. باوجوداین، نقش و تأثیر ایدئولوژی و عوامل جغرافیایی در سیاست خارجی ایران را نمی‏توان نادیده گرفت. فراتر از این، علیرغم واقع‏گرایی که نقش عناصر و تحولات داخلی در سیاست خارجی را نادیده می‏گیرد، رفتار و عملکرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی به خوبی نشان می‏دهد که‏ تفکیک بین سیاست داخلی و سیاست خارجی حداقل در خصوص این کشور چندان واقع‏بینانه‏ نیست. زیرا تعامل و پیوندی وثیق بین عوامل و تحولات داخلی و رفتار سیاست خارجی‏ جمهوری اسلامی ایران وجود دارد. به ویژه، هویت و ماهیت اسلامی و نظام باورهای جمعی‏ حاکم بر جامعه ایران عاملی بسیار مهم در تعیین سیاست خارجی جمهوری اسلامی به شمار می‏رود.

از آنجایی که اکنون گفتمان حاکم بر سیاست خارجی ایران گفتمان عدالت محور است، جایگاه عدالت را در سیاست خارجی ایران چگونه ارزیابی می کنید؟

گفتمان عدالت به معنای نظام معنایی و دلالت، از بدو پیروزی انقلاب اسلامی بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران حاکم بوده است. این گفتمان، بعضی از رفتارها و منافع را برای سیاست خارجی ایران ممکن و مشروع ساخته و برخی دیگر را ناممکن و نامشروع می‌سازد. هرچند گفتمان عدالت همواره بر سیاست خارجی ایران حاکم بوده است، اما این گفتمان در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران فراز و فرود داشته است. به گونه‌ای که بخشی از اهداف و آماج سیاست خارجی جمهوری اسلامی، در چارچوب گفتمان عدالت تعریف و تعیین شده‌اند. با وجود این، گفتمان عدالت از منزلت و مرتبت یکسانی در سیاست خارجی ایران برخوردار نبوده است. همچنین اهداف و مقاصد ناشی از گفتمان عدالت در دوره‌های گوناگون سیاست خارجی نیز اهمیت و اولویت یکسانی نداشته‌اند.  گفتمان عدالت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، دارای عناصر و دقایق گفتمانی خاصی است که حول دالّ متعالی و مرکزی عدالت مفصل‌بندی شده و معنا می‌یابند. این عناصر و دقایق گفتمانی عبارت‌اند از: عدالت‌خواهی، استقلال‌طلبی، صلح‌طلبی مثبت، حمایت از مسلمانان و مستضعفان، ظلم‌ستیزی، سلطه‌ستیزی و استکبار زدایی و تجدیدنظرطلبی و شالوده‌شکنی نظم ونظام بین‌الملل. گفتمان عدالت و دقایق و عناصر آن، خود حاصل مبانی و مبادی گفتمانی دیگری است که عدالت‌طلبی در سیاست خارجی ایران را برمی‌انگیزد. این مبانی و بنیادهای گفتمانی را می‎توان در چهار حوزه گفتمانی اسلام شیعی، جهان سوم‌گرایی، انقلاب اسلامی و ایرانیت یا ملت‌گرایی ایرانی بررسی کرد. هر یک از این گفتمان‌ها به نوعی به گفتمان عدالت و عدالت‌طلبی در سیاست خارجی ایران قوام می‌بخشند. از این رو، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در چارچوب گفتمان عدالت، رفتارهای عدالت‌طلبانه‌ای را در پیش گرفته است. این رفتارها عبارت‌اند از: صدور انقلاب اسلامی، مقابله و مبارزه با آمریکا، مبارزه با صهیونیسم و رژیم اسرائیل، حمایت از مردم و آرمان فلسطین، مخالفت و مقابله با نظام تک‌قطبی و تلاش برای اصلاح و تغییر سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی. اگرچه گفتمان عدالت همواره در سیاست خارجی ایران وجود داشته است، اما این گفتمان در طول 30 سال گذشته، شاهد فراز و فرود بوده است، به گونه‌ای که رفتارهای عدالت‌طلبانه در سیاست خارجی ایران در سال‌های اولیه انقلاب و سپس در دوران اصول‌گرایی، اولویت و اهمیت بیشتری داشته است. همچنین، ابزارها و سازوکارهای تعقیب و تأمین اهداف عدالت‌خواهانه در سیاست خارجی، در دوره‌های گوناگون سیاست خارجی جمهوری اسلامی متفاوت بوده است. در حالی که در دوره‌های سازندگی و اصلاحات تلاش می‌شد به صورت دیپلماتیک در چارچوب نهادها و سازمان‌های بین‌المللی اهداف عدالت‌طلبانه پیگیری شود، در دوره اصول‌گرایی، راه‌کارهای یک‌جانبه اهمیت بیشتری یافته است. با وجود این، باید اذعان داشت، علی‌رغم این فراز و فرودها، جوهر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران عدالت‌خواهانه است.

لطفاً تشریح بفرمایید که معیارهای سیاست خارجی مطلوب و موفق چیست و این ملاک ها برحسب چه عواملی مورد ارزیابی قرار می گیرد؟

میزان زیادی از مطلوبیت و موفقیت سیاست خارجی در تأمین و تحقق اهداف و منافع ملی مستلزم چگونگی تعریف، تدوین، ترسیم و تعقیب آنها می باشد. به عبارت دیگر، سیاست خارجی جهت موفقیت در اجرا و عمل باید مجموعه ای از الزامات و پیش شرط ها را برآورده سازد. این ویژگی ها و شاخص ها در دو دسته ماهوی و شکلی تقسیم می شوند که عبارتند از: 1. شناخت و درک تحولات بین المللی، به این معنا که کشورها بدون فهم چگونگی تغییر در ماهیت و توزیع قدرت قادر به حفظ و بازتولید قدرت ملی که یکی از الزامات سیاست خارجی مطلوب محسوب می شود، نمی باشند. 2. دومین پیش شرط سیاست خارجی مطلوب، ارزیابی درونی یا خود انتقادی است. کشورها باید همیشه بر حسب منافع و اهداف خود، شرایط محیطی و گفتمان حاکم بر روابط بین الملل، دست به ارزیابی خود زده و در یک فرآیند خود انتقادی، نقایص و کاستی های خود را مرتفع ساخته، به تقویت نقاط قوت بپردازند. 3. کنش مندی و کنش گری، یکی از مهمترین الزامات موفقیت در عرصه بین المللی و سیاست خارجی بهره برداری به موقع و بهینه از فرصت های موجود است. از اینرو سیاست خارجی ای را می توان موفق ارزیابی کرد که حداقل از کنش مندی و کنش گری برخوردار باشد. برای اینکه بحث طولانی نشود تیتروار دیگر شرایط را ذکر می کنم، 4. وحدت گفتمانی، 5. منافع ملی معین و تعریف شده، 6. اهداف مشخص و اولویت بندی شده، 7. اتخاذ استراتژی مناسب و حساب شده، 8. بکارگیری ابزارهای مناسب، 9. توازن و سازگاری بین اهداف ملی، 10. ساختار سیاستگذاری و تصمیم گیری واحد، 11. نهادینگی، 12. سیاستگزاری منطقی، 13. سیاست های اعلانی حداقلی و اعمالی حداکثری، 14. نقش های ملی مناسب و ممکن، 15. مفهوم غالب (دکترین و استراتژی) مشخص و معین که مستلزم مقدمات و پیش شرطهای متعددی است. 16. چندجانبه گرایی و ائتلاف سازی، 17. اولویت بندی مناطق. این 17 مورد در واقع پیش شرط های تحقق یک سیاست خارجی مطلوب و موفق است که می توان بر حسب این موارد سیاست خارجی کشورها را تحلیل نمود و نقاط ضعف و قوت آنها را شناسایی نمود.

از آنجایی که مهمترین ملاک ارزیابی سیاست خارجی کشورها تأمین منافع ملی است، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را بر حسب این فاکتور چگونه ارزیابی می فرمایید؟

منافع ملی بر اساس یک تعریف عبارتست از عالی ترین و مهمترین ارزش یک ملت که در سیاست خارجی پیگیری می شود. ارزش های مختلفی را مصداق این تعریف ذکر کرده اند. یکی از رایج ترین تئوری ها دیدگاه رئالیستی است که بالاترین ارزش در سیاست خارجی را قدرت می داند. شاید لزوماً منافع ملی مساوی با قدرت ملی آنهم صرف قدرت مادی نباشد، بلکه کشورهای مختلف ارزش های متفاوتی را در سیاست خارجی تعیین و تعقیب می کنند. با وجود این قدر متیقن منافع ملی، حفظ امنیت ملی و بقا در نظام بین الملل است. علاوه بر این، ارزش هایی چون توسعه اقتصادی، حفظ هویت و اعتبار هم از جمله ارزش های دیگری است که کشورها در سیاست خارجی پیگیری می کنند. به طور کلی کشورها 4 دسته منافع که شامل منافع امنیتی- دفاعی، اقتصادی- رفاهی، ایدئولوژیک و منافع معطوف به نظم جهانی را در سیاست خارجی خود پیگیر هستند. به نظر بنده سیاست خارجی ایران در تأمین منافع دفاعی موفق بوده، در تأمین منافع ایدئولوژیک به عنوان گسترش ارزشهای اسلامی در خارج از مرزهای ملی موفق بوده است. در مورد تأثیرگذاری بر نظم منطقه ای بویژه در خاورمیانه موفق و تأثیرگذار بوده و همچنین سیاست خارجی ایران در تأمین منافع اقتصادی- رفاهی نیز عملکرد قابل قبولی داشته است. با توجه به تهدیدات امنیتی- نظامی، تحریم ها و فشارهای خارجی که با آن مواجه بوده است، در مجموع عملکرد سیاسی خارجی ایران در تامین منافع ملی به ویژه در سطح قدر متیقن آن موفقیت آمیز ارزیابی می شود. گرچه با توجه به تهدیدات خارجی و محدودیت ها، ایران در سیاست خارجی خود بیشتر منافع دفاعی و امنیتی را در اولویت داشته است.

ممنون و سپاس از وقتی که در اختیار بنده و مرکز قرار دادید.