مازیار آقازاده

مرکز بین المللی مطالعات صلح IPSC
www.peace-ipsc.org

در هفته چهارم ماه آگوست 2010 رسانه های ترکیه به نقل از منابع نزدیک به حزب حاکم عدالت و توسعه خبر از تجدید نظر در سند استراتژی امنیت ملی ترکیه از سوی شورای امنیت ملی ترکیه دادند .

بر اساس این خبر در بازنگری جدید در استراتژی امنیت ملی ترکیه قرار است تغییر وضعیتی در نام چهارکشور همسایه یا نزدیک به ترکیه صورت پذیرد . بر اساس این گزارش ” احمد داوود اوغلو ” وزیر خارجه ترکیه و تئوریسین سیاست خارجی حزب حاکم عدالت و توسعه پیشنهاد داده تا  نام کشورهای ایران ، روسیه ، یونان و عراق در این سند از نام کشورهای تهدید کننده یا دشمن به وضعیت هایی چون دوست یا شریک اقتصادی تغییر یابد  . قرار است شورای امنیت ملی ترکیه در نشست خود در ماه اکتبر این تغییرات را تصویب کند و تصویب این تغییرات نشانه ای از تغییری عمده در سیاست خارجی آنکارا خواهد بود .

رسانه های منطقه و جهان خارج شدن نام ایران از لیست کشورهای تهدید کننده آنکارا به لیست کشورهای همسایه ترکیه را بیشتر مورد توجه قرار داده اند . به ویژه در شرایطی که جمهوری اسلامی ایران در ماه های گذشته به دلیل عدم نرمش در موضع هسته ای خود در شدید ترین فشارهای اقتصادی و بین المللی قرار گرفته است .

از سوی دیگر خارج کردن نام یونان – که به لحاظ تاریخی دشمن ترک ها محسوب می شود – از لیست دشمنان ترکیه و وارد کردن این کشور به لیست همسایگان ، تحولی بسیار جدی و مهم برای سیاست خارجی ترکیه محسوب می شود . روسیه و عراق نیز در این لیست از وضعیت تهدید کننده به وضعیت شرکای استراتژیک ترکیه درآمده اند .

این تغییر سیاست آنکارا در حالی انجام می شود که دولت ترکیه در ماه های گذشته بر سر حمله اسراییل به ناوگان آزادی غزه روابط بسیار متشنجی با اسراییل ( متحد قدیمی خود در منطقه ) داشته است . از سوی دیگر روابط ترکیه با آمریکا نیز روزهای سردی را از سر می گذراند و به واسطه اختلاف نظر دو کشور بر سر نحوه حل و فصل بحران هسته ای ایران دولت آنکارا در شورای امنیت ملل متحد به قطعنامه چهارم تحریمی ایران ( قطعنامه 1929) رای منفی داد و فاصله خود را از سیاست خارجی امریکا در قبال ایران حفظ کرد .

همچنین در هفته سوم آگوست سفر یک هیئت آمریکایی به آنکارا با چراغ قرمر دولت اردوغان روبرو شد و رسانه های ترکیه پس از این سفر نوشتند که پاسخ دولت اردوغان به هیئت آمریکایی درباره همکاری ترکیه در تحریم های مضاعف علیه ایران منفی بوده است .

دولت ترکیه به هیئت آمریکایی اطلاع داده که آنکارا تنها  خود را متعهد به رعایت قطعنامه های تحریمی شورای امنیت می داند و به  تحریم های  مضاعف آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران نخواهد پیوست .

تجدید نظر در دوستان و دشمنان آنکارا

دولت ترکیه به لحاظ تاریخی ( در دوره جمهوری ) دو دولت خصم در همسایگی خود داشته است که این دو کشور ارمنستان و یونان هستند . ارمنستان به واسطه اختلافات تاریخی بر سر موضوع کشتار ارامنه در زمان جنگ اول جهانی به دست امپراتوی عثمانی ، در دهه های گذشته رابطه سردی با ترکیه داشته است که یخ رابطه ایروان – آنکارا در دو سه سال اخیر به واسطه سیاست های جدید دولت اردوغان رو به باز شدن می رود .

از سوی دیگر رابطه متشنج ترکیه با یونان در دهه های اخیر به واسطه اختلافات دو کشور بر سر مالکیت جزایر دریای اژه و نیز جزیره قبرس در سال های اخیر به واسطه دیپلماسی موفق دولت اردوغان رو به گرمی نهاده است .

ترک ها به فراست دریافته اند که حل معضل این کشور با یونان در حل معضل ترکیه با قبرس نیز کلیدی طلایی به شمار می رود ، از سوی دیگر هر گونه تلاش ترکیه برای عضویت در اتحادیه اروپا در حالی که آنکارا روابط سردی با یونان یا دولت نیکوزیا داشته باشد ، تلاشی بی حاصل خواهد بود .

دولت اردوغان در سال های گذشته و به موازات چرخاندن سکان کشتی سیاست خارجی خود به سمت شرق توجهی بیش از گذشته به روسیه داشته است . درحالی که  ترکیه در زمان جنگ سرد به عنوان متحدی عضو ناتو برای آمریکا ،  یکی از مهم ترین سنگرهای خط مقدم نبرد با دولت اتحاد جماهیر شوروی بود .

دولت اردوغان در سیاست عراقی نیز در سال گذشته تحرک بیشتری از خود نشان داده و وارد عرصه نفوذ و تاثیر گذاری بر معادلات داخلی عراق شده است . هر چند که به واسطه عدم مداخله چند دهه ای آنکارا در سیاست های خاورمیانه ای مشکل اصلی این کشور در عرصه داخلی عراق ، نبود متحدان و مهره های بازی  قابل اعتماد است ، اما آنکارا تلاش کرده است این ضعف خود را با گسترش مراودات اقتصادی و بهره گیری از صادرات کالاهای خود به عراق جبران کند .

در زمینه رابطه ترکیه با ایران نیز همان طور که اشاره شد دوری ترکیه از غرب و اسراییل ، طبیعتا سیاست خارجی آنکارا را به ایران نزدیک می کند ، و دلیل این امر قطبی شدن  فضای خاورمیانه یا  بازی با ” حاصل جمع صفر ” در معادلات خاورمیانه است که یک قطب آن به پرچمداری ایران است و قطب دیگر آن به جلوداری امریکا و اسراییل به مورد اجرا در می آید .

آیا ترکیه به دنبال راه سوم است ؟

آیا ترکیه می تواند راه سومی برای درگیری های خاورمیانه بیابد ؟ به عبارت دیگر با توجه به قاعده بازی با حاصل جمع صفر در عرصه رقابت های سیاسی در خاورمیانه ،‌آیا آنکارا می تواند سیاست راه سومی را پیش پای دولتمردان و افکار عمومی منطقه باز کند ؟

پاسخ به این سوال راحت نیست ، اما به نطرمی رسد آنکارا در قرار کرفتن در هر دو سوی معادله قدرت در خاورمیانه با معذوریت هایی جدی روبرو است . اگر ترکیه خود را در جبهه یا محور ایران قرار دهد ، دولت مردان این کشور باید از سیاست ” توسعه محور ” خود کمی عقب بنشینند و هزینه های بیشتری بابت پایمردی در مواضع خود بپردازند ، اما مقامات آنکارا نشان داده اند که اهل چنین ریسک هایی نیستند و توسعه اقتصادی و افزایش قدرت منطقه ای با وزنه تاثیر گذاری اقتصادی را سنگ بنای سیاست های منطقه ای و جهانی خود می دانند ، در حالی که اگر آنکارا بخواهد قابلیت های خود را در کفه محور ضد آمریکایی در منطقه بگذارد ، باید از خیر بسیاری از منافع اقتصادی در مراودات خود با آمریکا و اتحادیه اروپا چشم پوشی کند .

راه دوم نیز برای آنکارا عملی نیست و سیاستمداران حاکم بر ترکیه در سالهای اخیر و به ویژه در دو سال اخیر نشان داده اند که دیگر نمی خواهند دنباله روی محض سیاست های غرب در منطقه باشند ، چرا که ترکیه احساس می کند در صورتی که دنباله روی محض سیاست های غرب در منطقه باشد ، عملا نمی تواند توان تاثیر گذاری زیادی بر تحولات منطقه داشته باشد و این مساله با اصول اساسی سیاست خارجی جدید ترکیه که توازن بخشی و شرق گرایی یکی از ارکان مهم آن است ، در تضاد می باشد ، وانگهی راه دوم همان سیاستی است که نزدیک به 8 دهه در ترکیه دنبال شده و ترک ها امروز نتایج زیان بار آن را احساس می کنند . کم توجهی به سیاست های خاورمیانه ای و عدم توجه به شرق در حالی که ترکیه هیچ دستاوردی در ورود به تمدن غربی و عضویت در اتحادیه اروپا نداشته است ، این تجربه را برای آنکارا داشته که اگر به لنگرگاه  تمدنی خود کم توجهی کند ، به صورت کشوری ” از این جا مانده و از آنجا رانده ” می شود که نه در قالب تمدن غرب ارج و جایگاهی کسب می کند و نه در شرق عالم پایگاهی خواهد داشت .

آیا راه سوم ممکن است ؟

احمد داوود اوغلو وزیر خارجه ترکیه و تئوریسین و طراح  اصلی سیاست خارجی حزب حاکم عدالت و توسعه ، در سیاست منطقه ای خود الگوی ” به صفر رساندن کانون های تنش زایی با همسایگان ” را دنبال می کند . این سیاست در واقع ایجاد زمینه ای مناسب برای پیشبرد روند توسعه اقتصادی ترکیه است .

داوو اوغلو بر این باور است که ترکیه عملا نمی تواند منطقه پرتنشی را که در آن واقع شده ( خاورمیانه ) نفی و انکار کند ، از این رو بهتر است آنکارا همزمان یک نقش موازنه گر را در منطقه ایفا کند .

از این رو ترکیه به هیچ یک از دو کانون اصلی درگیری در خاورمیانه نمی پیوندد ، اما همزمان با بهره گیری از امکانات و قابلیت های اقتصادی ، سیاسی و منطقه ای خود بین دو نیروی متعارض در منطقه خاورمیانه نقشی بینابین و میانجی ایفا می کند .

لازمه این کار نخست به صفر رساندن امکان تنش با کشورهای همسایه است که در این راستا دولت آنکارا در سال های گذشته کوشیده است تا روابط خود را با ارمنستان ویونان احیا کند و نیز معضل کردها را که همچون آتشی زیر خاکستر جامعه ترکیه فرو مانده است ، با ابتکارات سیاسی حل و فصل کند .

وجه دیگر این سیاست در افزایش و ارتقای روابط اقتصادی و استراتژیک با کشورهای همسایه و منطقه ای است . در این راستا آنکارا می کوشد که به جای توجه صرف به همکاری اقتصادی با کشورهای اروپایی و غربی بازارهای منطقه را با کالاهای ترکیه ای تسخیر کند و پیوندهای اقتصادی خود با کشورهای همسایه را تقویت کند .

وجه سوم این سیاست ، متوازن سازی سیاست خارجی ترکیه است که برای این کار آنکارا می کوشد نفوذ معنوی و سیاسی خود را در میان کشورهای منطقه و جهان اسلام تقویت کند . لازمه چنین سیاستی حفظ فاصله مطمئنه ترکیه از اسراییل و آمریکا است ، البته نخبگان حاکم بر آنکارا مواظب اند تا این دوری به قیمت پاره شدن حلقه پیوند  آنها با واشنگتن و تل آویو نباشد ، اما در عین حال مقامات آنکارا به فراست دریافته اند که افزایش نفوذ آنها در جهان اسلام و در میان ملت های خاورمیانه با مانورهایی چون حمایت بیشتر از مردم فلسطین و فاصله گرفتن از اسراییل میسر است ، به نحوی که ترکیه از سابقه تاریخی خود فاصله بگیرد و به عنوان اسب تروای جهان غرب در جهان اسلام مطرح نباشد .

در این صورت است که ملت های مسلمان در منطقه و در کشورهای عربی عکس های اردوغان را در دست و پرچم های ترکیه را بر دوش خواهند گرفت و این امر برای دولتمردان آنکارا پدیده ای میمون محسوب می شود .