کارشناس ارشد مسائل امنیتی

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

اقیانوس هند به عنوان سومین اقیانوس بزرگ جهان از دیرباز جایگاه ژئوپلیتیکی و جهانی آن مورد توجه قدرت ها بوده و امروزه به صحنه ای برای رقابت قدرت های نوظهور تبدیل گردیده است. اهمیت این اقیانوس به دلایل وجود منابع معدنی و نفت فراوان، مرکزیت تجارت جهانی با قرارگیری میان سه کانون اقتصاد جهانی( جنوب شرق آسیا، اتحادیه اروپا و آمریکای شمالی)، بازار مصرفی بزرگ به دلیل جمعیت زیاد، حضور قدرت های رو به رشد از قبیل هند، چین و کره جنوبی، وجود آبراهه های پر تردد، روز به روز در حال افزایش می باشد به طوری که رابرت کاپلان در نوشته های خود به اقیانوس هند همان جایگاهی را بخشیده که هالفورد مکیندر، یک قرن قبل از او نسبت آسیای مرکزی قائل بود. گفتگوی زیر برای بررسی بیشتر وضعیت، علل و پیامدها و چشم انداز حضور نظامی آمریکا در اقیانوس هند انجام شده است.

واژگان کلیدی: آینده، حضور نظامی، امنیت آمریکا، اقیانوس هند، حضور زمینی، آمریکا

مرکز بین المللی مطالعات صلح: در شرایط کنونی آمریکا با چه اهداف ژئوپلیتیکی به اقیانوس هند نگاه می کند؟

تلاش برای موازنه قدرت همـواره یکـی از رویکردهـای واقـعگرایـی کـشورها در عرصـه روابـط بین الملل بوده است. تلاش برای موازنه یا از منظر حفظ وضع موجود یا با هـدف بـرهمزدن وضـع موجود بوده است. به نظر میرسد که تمایل طبیعـی کـشورها بـرای رسـیدن بـه موازنـه قـدرت بـا یکدیگر آنگونه که واقعگرایان میگویند در حـال حاضـر ایـالات متحـده را در تنگنـای راهبـردی تاریخی قرار داده است. از یکسو آمریکا درپی حفظ و تثبیت جایگاه خود بـه عنـوان یـک قـدرت هژمون اسـت و از سـوی دیگـر در آسـیا کـشورهایی ماننـد روسـیه و چـین و حتـی هنـد درپـی به چالش کشاندن این جایگاه و رسیدن به موازنه قدرت با قدرت هژمون هستند. از این نظر آمریکـا در هیچ جای جهان به اندازه آسیا با چالشهـای راهبـردی بـرای حفـظ موقعیـت هژمونیـک خـود روبه رو نیست. آسیای مرکزی به عنوان بخشی از زیرمجموعه نظام آسیا یکی از جاهـایی اسـت کـه مبارزه برای به دست آوردن موقعیت هژمون بین آمریکا، چـین و روسـیه جریـان دارد.

 براسـاس واقعگرایی تهاجمی «جنگ» و «موازنه سازی» دو گزینه ای هـستند کـه آمریکـا مـیتوانـد بـدان متوسل شود. بدیهی است که توسل به جنگ بسیار هزینه بردار اسـت. از ایـن رو موازنـه سـازی گزینه مناسبتری است. یکی از راههای اجرای راهبرد موازنه سـازی تـشکیل اتحـاد و ائـتلاف است. هند مناسبترین کشور برای ایالات متحده آمریکـا در جهـت موازنـه سـازی در آسـیای مرکزی است. توانمندی های بـالقوه و بالفعـل هنـد توسـعه بـی سـابقه مناسبات هند و آمریکا در سالهای اخیر و مهمتر از همه اشتیاق زیاد هند برای ورود به آسیای مرکزی عوامل زمینه ساز شکل گیری ائتلاف هند و آمریکا برای نفوذ به آسـیای مرکـزی هـستند. شاید زمانی که پس از فروپاشی اتحاد شوروی محافل راهبردی هند بـه دولـت ایـن کـشور توصیه کردند که «دهلی نو تاکنون بر دنده چپ تاریخ خوابیده بود اکنون وقت آن رسیده است که بر دنده راست تاریخ بخوابد» و اشاره آنها به ضرورت توسعه مناسبات هند با آمریکـا بـود کسی تصور نمی کرد که روابط دهلی –واشنگتن به این اندازه به هم نزدیک شود. با تأثیرپذیری از چنین نگرشهایی بود که پس از فروپاشی اتحاد شوروی به تدریج روابط هنـد و آمریکـا رو به گسترش گذاشت و این مهم با استقبال آمریکا نیز روبرو شد. موافقت آمریکا بـه همکـاری هسته ای با هند با آنکه هند برخلاف پیمان ان پی تی به سلاح هسته ای دست یافتـه بـود. آشکارترین نشانه تغییر در روابـط آمریکـا و هنـد و بـزرگتـرین علامت ورود آمریکا به مناسبات قدرت در آسیا در شرایط جدید بود. صرف نظر از هدفهـای مختلف، از منظر مناسبات قدرت، هدف آمریکا از توسعه مناسبات با هند تأثیرگـذاری مـستقیم بر روسیه و چین و متأثر از آن رسیدن به موقعیت هژمون در نظام بین الملل است. هـدف هنـد نیز بهره گیری از ظرفیت آمریکا در معادلات منطقهای و بین المللی قدرت اسـت.

مرکز بین المللی مطالعات مطالعات صلح: فرماندهی اقیانوس هند-آرام ایالات متحده آمریکا از فرماندهی های یکپارچه رزمی ایالات متحده آمریکا نیروی های مسلح ایالات متحده و مسئول منطقه هند-آرام است. این فرماندهی در بین فرماندهی های یکپارچه رزمی از همه قدیمی تر و بزرگتر است. فرمانده آن، مامور ارشد نظامی آمریکا در منطقه اقیانوس آرام، مسئول عملیات نظامی در منطقه ای است که بیش از 100 میلیون مایل مربع(260،000،000 متر کیلو مربع)، یا در حدود 52 درصد از سطح زمین را در بر می گیرد و از ساحل غربی آمریکا تا ساحل غربی هند و از شمالگان تا جنوبگان کشیده شده است. این فرمانده از طریق وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا به رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا پاسخگوست. در این بین حضور نظامی و امنیتی آمریکا در اقیانوس هند چگونه و با چه اهدافی صورت می گیرد؟

مقامات آمریکایی در گزارش خود اذعان کرده اند که نیروهای آمریکا در کشور هند و در مرز کشورهایی همچون نپال، بنگلادش، سریلانکا و مالدیو حضور دارند. همچنین نیروهای ویژه آمریکا با عنوان «تیم‌های همکاری پاسیفیک» علاوه بر هند، در نپال، بنگلادش و سریلانکا نیز حضور دارند.

اخیرا وزارتخانه‌های دفاع و خارجه هند اعلام کرده بودند که حضور این نیروها، به طور موقتی برای انجام مانور نظامی است و نیروهای آمریکایی در هیچ ظرفیتی در خاک هند مستقر نیستند. اما گزارش مقامات بیانگر آن است که نیروهای آمریکایی در جنوب هند مستقر شده‌اند تا جلوی هرگونه حمله احتمالی به هند را بگیرند. دلایل دیگری که توسط مقامات آمریکایی ذکر شده عبارتست از: مبارزه با دزدی دریایی، قاچاق مواد مخدر و قاچاق انسان، مبارزه با فعالیت‌های شورشی، آموزش نیروهای هندی برای مبارزه با تروریسم و تهدیداتی از جمله لشکر «طیبه». هرچند مقامات هندی وجود پایگاه‌های آمریکایی در این کشور را تکذیب کرده‌اند، اما موضوع آموزش و همکاری‌های نظامی و همچنین انجام مانور را تایید کرده‌اند.

با توجه به اظهارات مقامات دو کشور، می‌توان گفت که همکاری هر یک از دو کشور هند و آمریکا بیانگر آن است که در روابط و همکاری‌های نظامی دو کشور منافع موازی و مشترکی وجود دارد که هر یک از دو کشور را به سمت همکاری نظامی با یکدیگر سوق داده است، اما هر کدام از این کشورها می‌خواهند این همکاری را براساس منافع حداکثری خود تعریف کنند، یعنی نوع نگاه دیگر واحدهای سیاسی به این رابطه نیز برای آنها حائز اهمیت است.

رویکرد هند در چارچوب واقعیت‌های داخلی کشور هند و مبادلات منطقه‌ای می‌گنجد. در سطح منطقه همواره همکاری هند و آمریکا عامل نگرانی و گاهی واکنش پاکستانی‌ها به عنوان رقیب منطقه‌ای هند بوده است. اکنون که هند و پاکستان در حال مدیریت بحران روابط دوجانبه هستند، مقامات هند نمی‌خواهند دوباره اوضاع از ثبات به بی‌ثباتی یا به روند اتهام و رفع اتهام تغییر یابد. تاکنون چندین بار مذاکرات هند و پاکستان پس از سال‌ها تنش برگزار شده است. در سطح داخلی نیز همواره مخالفت اساسی از سوی گروه‌های داخلی هند در مورد رابطه با آمریکا وجود داشته است.

در مقابل، رویکرد آمریکا کاملاً متفاوت با هند است. آمریکا به دنبال نمایش قدرت است و حضور نیروهای آمریکا در هند و چهار کشور نپال، بنگلادش، سریلانکا و مالدیو، می‌تواند نشانه‌ای قابل توجه از حضور آمریکا در اقیانوس هند باشد. به عبارتی آمریکا می‌خواهد با پشتوانه نیروهای نظامی خود، افسانه‌های ابرقدرت بودن و کدخدایی آمریکا را احیا کند. حتی می‌توان گفت که آمریکا با انجام این دسته از اقدامات به دنبال افزایش اعتماد شرکای آسیایی خود است تا آمریکا را به عنوان بازیگر کلیدی معرفی کند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: در شرایط موجود و با نگاهی مقایسه ای حضور نظامی و امنیتی آمریکا در اقیانوس هند نسبت به دوران شوروی تا چه میزانی است ؟

سایت رسمی وزارت خارجه آمریکا در بخش روابط خارجی با هند می نویسد: آمریکا، اتحادیه هندوستان را به عنوان ایالتی مستقل در 15 آگوست 1947 با پیام تبریک رییس جمهور ˈهریترومنˈبه لردˈلوئیسمان تبتنˈبه عنوان حاکم سرزمین هند به رسمیت شناخت. بنا بر قانون استقلال هند که در 18 جولای 1947 به تصویب مجلس انگلستان رسید اتحادیه هند و پاکستان از دل ˈهند بریتانیاˈپدید آمد.

آمریکا به پاکستان به عنوان هم پیمان حیاتی در طول جنگ سرد می نگریست در عین حال هند به عنوان کشوری غیر متعهد در آن زمان به اتحاد جماهیر شوروی نزدیک بود بنابراین شریک استراتژیکی برای آمریکا محسوب نمی شد. این الگو تا زمان فروپاشی شوروی و ظهور قدرت جدید چین ادامه داشت و آمریکا برای ایجاد سد دفاعی برابر چین روابط خود را با هند مستحکم کرد.بخش تاریخ و اسناد سایت وزارت خارجه آمریکا می نویسد: آمریکا سابقه روابط کج دار و مریضی با هند داشت و در دهه 50 میلادی مقامات رسمی آمریکا به مقامات هندی برای عضویت در جنبش عدم تعهد به ویژه در مورد نقش حساس هند در کنفرانس ˈبندونگˈسال 1955 هشدارهاییدادند. 

آمریکا همچنین قصد داشت تا تعادل قوای منطقه را حفظ کرده و از نفوذ سیاسی هند در منطقه و کشورهای همسایه کم کند. اما بعد از جنگ مرزی بین هند و چین در سال 1962 که با شکست هند اتمام یافت، آمریکا و انگلستان را مشتاق به تجهیز نظامی نیروهای هند برای جلوگیری از نفوذ چین و شوروی در منطقه کرد و این عاملی شد تا آمریکا در دهه 60 و 70 میلادی کمک های بی دریغ به هند کند. 

سایت هندیˈشرن افزگلوبال ویوزˈنیز تنش مرزی و جنگ سال 1962 بین چین و هند را عاملی برای نوسازی ناوگان و قدرت نظامی هند در برابر ارتش تا دندان مسلح چین میداند. هند برای مدرن سازی ارتش خود چاره ای جز دوری از شوروی سابق و نزدیکی به غرب و آمریکا نداشت، در همین زمان نیز آمریکا هم دنبال موقعیتی برای ثبات و حفظ منافع خود در جنوب آسیا برای جلوگیری از نفوذ چین کمونیست بود. این عوامل نتایجی جز پیوند مبارک بین هند و آمریکا نداشت. 

بخش مطالعات کنگره آمریکا در مقاله ای می نویسد: هند تسلط ژئوگرافیک و استراتژیکی در منطقه حیاتی جنوب آسیا دارد و اقتصاد پویا، قدرت نظامی، جامعه چند نژادی وتاثیرات عمیق فرهنگی، این کشور را بدل به کلید تمرکز آمریکا در سیاست خارجی خود در قرن 21 کرده است. البته که این نگاه ویژه امریکا به هند مورد رضایت چیننیست اما اهداف و جبهه های مشترک بین آمریکا و هند در حفظ تعادل در این منطقه بسیار حائز اهمیت است. 

بعد از جنگ سرد، هند به عنوان پرجمعیت ترین کشور دموکرات دنیا و همچنین به دلیل موقیعت ژئوگرافیک و ژئو پولتیک خود نقش مهمتری در عرصه بین المللی گرفت. بخش مطالعات کنگره آمریکا در ادامه مقاله خود در خصوص هندوستان می نویسد: هند تسلط ژئوگرافیک و استراتژیکی در منطقه حیاتی جنوب آسیا دارد و جورج بوش پسر( رییس جمهور پیشین آمریکا) نیز در دوران خود سیاست بهبود وتحکیم رابطه سال 2000 بیل کلینتون را با سرعت بیشتری پی گرفت وبیش از شش سال دولت های هند و آمریکا طالب روابط دوستی استراتژیک در زمینه تجارت دو جانبه و رابطه اجتماعی بیشتر بین مردمان این دو کشور هستند .
سایت رسمی سفارت هند در واشنگتن در مقاله ای به اهداف و چشم اندازهای روابط هند و آمریکا اشاره کرده و می نویسد: روابط هند و آمریکا در تمامی زمینه ها از قبیل تجاری، دفاع و امنیتی، آموزش، علم و تکنولوژی، های-تک، انرژی هسته ای، فن آوری فضایی، انرژی پاک، محیط زیست وبهداشت رو به افزایش است. این سایت همچنین به برنامه ویژه آمریکا و هند در راستای تعامل بیشتر مابین مردم دوکشور با ابزار توریسم، تبادل فرهنگی و مذهبی، تبادل دانشجو…اشاره کرده و سفر ˈمانموهانسینکˈنخست وزیر هند در سال 2009 به واشنگتن به عنوان اولین میهمان خارجی باراک اوباما بعد از تحلیف ریاست جمهوری را موکد اشتراک استراتژیک و دوستی دوکشور می داند. هند در اکتبر سال 2010 به عنوان عضو غیر دائم شورای امنیت انتخاب شد که در 20 سال اخیر بی سابقه است و این امر زمینه همکاری های بیش از پیش دو کشور را پدید آورد.