فرزاد رمضانی بونش

نخستین سفر مرسی رئیس جمهور نوین مصر به یک کشور خارجی پس از انتخابش به سمت ریاست جمهوری به عربستان بود. سفری که پیامدها و دستاورهایی برای دو کشور داشته و منطقه داشته و دارد. در این بین برای بررسی بیشتر آینده همگرایی ها و یا واگرایی های ریاض و قاهره گفتگویی با مرتضی نعمت زاده کارشناس مسائل خاورمیانه و رایزن پیشین ایران ترتیب داده ایم:

واژگان کلیدی: آینده، روابط، مصر، عربستان، مرسی، اقتصاد

  مرکز بین المللی مطالعات صلح: دلایل مختلف رئیس جمهوری مصر در انجام نخستین سفر رسمی خارجی خود به عربستان چه می تواند قلمداد شود؟

قطعا یکی از مهم ترین چالش هایی که مرسی با آن روبرو است و به نوعی میراث دوران مبارک است مشکلات اقتصادی است. در اخیر تحولات مصر، اقتصاد بیمار این کشور بویژه در زمینه های صادرات گاز، گردشگری و… متحمل زیان و خسارت بسیاری شده است. و از آن جا که بخشی از دلایل قیام مردم هم ناشی از نارضایتی های اقتصادی بوده لذا توقعات مردم هم بالارفته است بنابراین مرسی در جهت حل مشکلات اقتصادی خود ناگزیر است با مهمترین سرمایه گذاران و کشورهای موثر در اقتصاد این کشور از جمله عربستان مناسبات جدیدی داشته باشد تا به مشکلات اقتصادی خود سر و سامان دهد. گذشته از این با توجه به چالش های پنهان در کشور میان دو بخش: نهاد های نظامی و امنیتی و دیگر نهادهای بازمانده از دوران مبارک از یک سو و انقلابیون از سوی دیگر، عربستان بی شک خود را در کنار بخش بازمانده و نهاد کهنه می بیند، لذا انگیزه دیگر مرسی در سفر به عربستان، تلاش برای بی طرف کردن و ایجاد فاصله بین عربستان  و این بخش ها است.  انگیزه سوم  مرسی در سفر به عربستان را می توان نوعی اطمینان دادن به کشورهای عربی بویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس دانست و این که مصر بنا ندارد چارچوب های ارتباطی سنتی گذشته را به هم ریزد. نکته چهارم آن است که هرگونه قدم برداشتن مرسی به سوی ایران در واقع مستلزم نوعی ایجاد اطمینان در همپیمانان گذشته مصر است. یعنی چون مرسی بنا دارد در کنفرانس غیرمتعهد ها در ایران  شرکت کند، سفر عربستان را انجام داد تا سفر وی به ایران با بدبینی و منفی بافی ها مواجه نشود.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: برخی بر این نظرند که پس از مرگ امیر نایف، ولیعهد سابق عربستان، اخوانی‌ها احساس می‌کنند که بزرگ‌ترین مخالف آنها از پیش رو برداشته شده و اکنون می‌توانند به احیای روابط با عربستان و عادی‌سازی روابط بیندیشند. نگاه شما به این امر چیست؟

به نظر من نمی توان روابط مصر و عربستان را در چارچوب روابط اخوان و عربستان تعریف کنیم، البته ممکن است عوامل مختلفی بر روابط اثرگذار باشد اما به طور کلی مناسبات کلان دو کشور را نمی توان در روابط میان عربستان و اخوان خلاصه کرد. بنابراین هر چند اخوان خطری برای عربستان به شمار می رود و به نوعی رقیب سیاسی و مذهبی برای عربستان است اما ما نمی توانیم سفر مرسی را در این چارچوب ببینیم.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: در دیدار دو روزه مرسی از عربستان، توافق‌هایی میان دو طرف امضا شد که به موجب آن عربستان سقف سرمایه‌گذاری‌های خود را در مصر افزایش می‌دهد و به اتباع بیشتری از این کشور اجازه می‌دهد تا برای فرصت‌های شغلی به عربستان سفر کنند. در این حال متغیر اقتصاد چه نقشی در روابط کنونی مصر و عربستان دارد ؟

من معتقدم که این متغیر اکنون نقش مهمی در روابط ایفا میکند. به علاوه تا زمانی که مصر نتواند جایگزینی برای عربستان در حوزه اقتصادی پیدا کند ناگزیر است است  این متغیر را در روابط دو جانبه در نظر بگیرد و کاملا رعایت کند. البته مصر در  این زمینه با چالش های مهمی روبرو است. متاسفانه قدرت های منطقه ای و بین المللی از اقتصاد به عنوان ابزار فشار و کنترل مصر استفاده  می کنند. در این بین اینکه مصر بتواند از این چالش عبور کند و عنصر تاثیرگذار عربی و غربی در حوزه اقتصاد را کاهش دهد، نیاز به  تعریف روابط جدیدی در سطح منطقه و  برنامه ریزی میان مدت و بلند مدت دارد وگر نه در کوتاه مدت رهایی یافتن از  نقش متغیر اقتصاد در روابط دو جانبه مصر با عربستان میسر نیست. در این حوزه قطعا ایران می تواند نقش مهم و مؤثری را و ایفا و به مصر کند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: برخی پیش بینی می کنند که اخوان المسلمین رقیب جدی و جدید نیروهای سنتی و محافظه کار جهان عرب به رهبری عربستان سعودی باشد. در این حوزه آینده مناسبات اخوان المسلمین با ریاض به چه سمتی پیش خواهد رفت؟

عربستان از نظر سیاسی از جناح مخالف انقلاب در مصر حمایت می کند و از نظر اعتقادی پشتیبان جریان سلفی است. جریان سلفی از نظر فکری به نوعی در تضاد با جریان اخوان و جریان صوفی و نیز پیروان اهل بیت در مصر است. این تضاد میان جریان اسلام معتدل اخوان با جریان تندرو سلفی امتداد هایی در سطح جهان عرب دارد. به علاوه رقابت بین الازهر و عربستان، به عنوان دو نیروی مذهبی که تلاش میکنند رهبری جهان اهل تسنن را  از نظر مذهبی در دست گیرند، نیز قابل توجه است. بنابراین چالش هایی بین دو  سو وجود دارد اما اینکه این تضاد و رقابت و کشمکش در چه شرایطی فعال شود و یا آرام ومهار گردد بسته به تحولات فرارو دارد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: قبلا وزیر کشور و ولیعهد سابق عربستان،‌ آقای نایف در اظهار نظری گفته بود که سر منشا بلا و فتنه اخوان المسلمین است. در این حال از نگاه شما چه طیف هایی فکری و سیاسی در دربار ریاض خواهان روابط مناسب تر با قاهره هستند؟

در  میان خاندان سعودی قطعا جریان های متفاوتی وجود دارد. این چند دستگی در دستگاه مذهبی سعودی،که نقش تاثیر گذاری در داخل و بیرون عربستان دارد، نیز قابل مشاهده است. در این بین بخشی از شاهزادگان که در مصر سرمایه گذاری کرده اند و این  سرمایه گذاری ها بیشتر در حوزه  اقتصادی، رسانه ای  و گردشگردی است،از نظر مذهبی و سیاسی نسبت به  جریان های دیگر از نگاه متفاوت و بازتری به مصر برخوردارند. اما حاصل جمع نظرات حاکم در عربستان نسبت به اخوان المسلمین نقطه نظر منفی است .

مرکز بین المللی مطالعات صلح:  نگاه کنونی اخوان المسلمین مصر به اپوزسیون اسلامی عربستان چیست؟

من فکر میکنم که اخوان مصر هیچ برنامه ای برای تحول در کشورهای شورای همکاری خلیج  فارس ندارد و فرصتی هم برای انجام چنین امری در اختیار ندارد . البته اخوان تشکیلاتی جهانی دارد اما این به این معنا نیست که اخوان مصر بر جریان های اخوان در دیگر کشور ها تحکم کند. لذا به نظر می رسد هر کدام از شاخه های اخوان در کشورها  به نوعی از سیاست ها خاص خود پیروی می کنند و بعید است که در اخوان مصر  در شرایط حاضر جنبش اخوان در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را به نوعی به حرکت در آورد. یعنی تصمیم گیری های این جریان در کشورهای  شورای همکاری خلیج فارس به نوعی ملی است که نمونه آن را می توان در کویت دید.

مرکز بین المللی مطالعات صلح:  محمد مرسی در پایان سفرش به جده گفته است که “مصر و عربستان دو حامی میانه‌روی اسلامی سنی هستند” از آیا این سخن به معنی آن است که مصر درصدد ورود به قطب‌بندی‌های مذهبی اهل تسنن برای رویارویی با شیعیان است؟

اظهارات مرسی حاکی از نوعی نگاه مرسی به حرکت های مذهبی در سطح منطقه است. اما اینکه آیا این امر به معنای ورود به  تشکیلات و یا نوعی جبهه بندی و محوربندی مذهبی در منطقه باشد، بعید  است. در حال حاضر نمی توان این مساله را حاکی از سیاست کلان کشور مصر تلقی کرد. کشور مصر در شرایط کنونی خود را در قطب بندی مذهبی که عربستان به دنبال ایجاد آن است قرار نداده است. چرا که گفتمان حاکم در کشورهای انقلابی منطقه، گفتمان تقریبی است نه گفتمان مذهبی لذا بعید می دانم قطب بندی مذهبی در این راستا شکل گیرد.

 مرکز بین المللی مطالعات صلح:  پررنگ شدن رابطه مصر و عربستان چه تاثیری در گسترش روابط مصر و ایران دارد؟

بر اساس تحولات و رویدادهایی که در این کشور رخ داده و همچنین غلبه گفتمان تقریبی بر جریان بیداری در منطقه،  قطعا مصر فصل نوینی را در رابطه با ایران خواهد داشت. البته به نظر نمی رسد این تحول جدید به سرعت تحقق یابد و ما  نیز نباید برای تحقق آن شتابی از خود نشان دهیم. ما نباید و نمی توانیم از تحولات سبقت گیریم. من معتقد هستم که به هر حال مصر روابط خود را با ایران بازسازی خواهد کرد و نمی توان سفر مرسی را به معنای پررنگ شدن روابط مصر و عربستان دید. بلکه این سفر زمینه حرکت جدید به سوی ایران هم می تواند باشد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده روابط مصر و  عربستان را با توجه به متغیرهای داخیل در روابط بین دو  کشور با چه سناریوهایی مورد بررسی قرار می دهید؟

به نظر من پارامترهای اقتصادی و سیاسی نقش مهی را ایفا می کنند. علاوه بر اینکه ما نباید عربستان را به عنوان کشوری با سیاست های درون زا تلقی کنیم و بایستی توجه داشت که رفتار عربستان ناشی از سیاست کلانی است که در چارچوب امریکا و الهام گرفته از سیاست های غرب قابل فهم است. من معتقدم که به رغم روابط اقتصادی که نقش مهمی در روابط دو کشور دارد روابط بین این دو کشور بدون چالش نخواهد بود. بویژه اینکه مردم مصر نسبت به سیاست های  عربستان موضعی منفی دارند و انقلاب مصر هم  موضع همسویی با سیاست های عربستان، که تلاش میکند  انقلاب ها را  در منطقه تضعیف  کند، ندارد. لذا روابط مصر و عربستان شناور و همواره با تنش هایی مواجه خواهد بود. در این حال از اکنون هم نمی توان الگو و چارچوبی قطعی را برای روابط دو کشور ترسیم کرد .  اما به هر حال روابط مصر و عربستان  آبستن چالش هایی است که هر از چندی خود را نشان خواهد داد. در این حال مصر قطعا مایل است روابط نزدیک تری با ایران و عراق داشته باشد و این امر بر روابط  عربستان و مصر هم تاثیر می گذارد . در این حال مصر هم نمی تواند بدون در نظر گرفتن ضرورت های منطقه ای روابط خود را با عربستان بیش از اندازه گسترش دهد یعنی عوامل ژئوپلتیک ایجاب میکند که نوعی توازن در روابط ایران و مصر از یک سو  عربستان و مصر از سوی دیگر  وجود داشته باشد.